lOHANNlS DE ALTA SILVA DOLOPATHOS SIVE DE REQE ET SEPTEM SAPIENTIBUS HERAUSGEGEBEN VON HERMANN OESTERLEY STRASSBURG. ^^x ^, KARL J. TRUBXER. b ^' LONDON. TRUBNER & CO. 1873. '4\^ ^ liiic-luliiickiTci voii c;. Ottu 111 Darmstadt. An Adolf Mussaiia. Es ist niir ein act der gerechtigkeit, verehrter freund, wenn ich Ihren namcn einem werke vor- setze an dessen wiederauffindung naeh jahrliunderte- laiigem verschollensein Sie einen so wesentlicher» antheil haben. Zwar ist es Ihneii nicht vergonnt gewesen, das lange vermisste und lange verloren geglaiibte werk des vielgenaniiten „Dam Jehan" selbst wieder ans licbt zu Ziehen, aber Ihnen geblihrt doch das verdienst, durch die entdeckung mehrerer ausfliisse des originals in Oesterreichischen handschriften- sammlungcn /uerst das vevhliltnis des fraiizosischen Dolopathos zu seiner lateinischen vorlage fest- gestellt zu haben, und dadurch die leuchte geworden zu sein, die einem gliicklicheren den dunkeln weg zu dem gesunkenen schatze erhellt hat. So moge audi Ihr name mit diesem wichtigen denkmale niittclalterlicher dichtung dauernd ver- bunden bleibenl I n h a 1 1. Seitp Einleitung • . . . . VII Rahmen . . 4 1. Hund 42 2. Schatzhaus ........ 45 3. Baster freund . 52 4 Fleischpfand .... 57 5. Sohn der wittwe 62 6 Meisterdieb 65 Polyphem 66 drei todte rauber . 68 7 Schwiine 73 8 Hausschliissel 80 Einleitiing. Das altfranzosisclie gedicht nDolopathos", bekanntlicli ein vielfach abweichender unci dalier besonders intercssanter nebenschossling der iiber die ganze erde verbreiteten „ge- schichte von den sieben weisen meistern", hat seit seinem ersten bekanntwerden im sechzehnton jahrhundert bis in die gegenwart Mnein einn fast unzalilige menge von gelehrten beschaftigt, ohne dass es gekmgen ware, das dunkel, welches iiber seiner entstehung scliwebte. aufzuhellen. Aus dem ge- dichte selbst ging in dieser beziehung nur weniges hervor, zunachst, dass es von einem trouvere namens Herbers verfasst, von diesem dem konige Ludwig dem achten von Frankreich gewidmet, und demzufolge zwischen 1223 und 1226 gedichtet worden sei, ferner aber, dass es nicht als ein originalwerk betrachtet werden diirfe, sondern nur als die ilbersetzung einer lateinischen vorlage, welche einen monch Dam Jehan aus der abtei Haute-Seille zum verfasser habe. Von dem werke dieses Johannes de Alta Silva war in- dessen nichts bekannt geworden, als das widmungsschreiben desselben an den bischof Bertrand von Metz, welches Martene in seiner Amplissima collectio I, 949 aus einer handschrift der Cistercienser-abtei Orval (Aurea Vallis) im Trierschen veroffentlicht hatte, und das verhaltnis der beiden schriftstcller zu einander blieb also unaufgekliirt, da selbst die herausgeber des franzosischen gedichts, Ch. Brunet und A. do Montaiglon (Les ronians de Dolopathos, Paris 1856), der einzig moglichen losung der frage aus dem wege gingen, und die forschungen iiber den verbleib der handschriften von Orval den gelehrten Deutschlands anheimstellten. VIII Erst das jahr 1864 brachte einiges licht in dieses dunkel. Adolf Mussafia fand namlich in der handschrift 4739 der Wiener hofbibliothek eine erzahlung, welche die gescliicbte des Dolopathos in lateinischer prosa entliielt, und zwar in so durchgreifender iibereinstimmiing mit dem franzcisischen ge- dichte, dass iiber den innigen zusammenbang beider nicht der geringste zweifel obwalten konnte. Spater fand Mussafia in Prag noch zwei weitere, in allem w^esentlichen gleichlautende handschriften dieser lateinischen fassung, die eine in der bibliothek des domcapitels zum heil. Yeit, die andere in der universitfitsbibliothek, und veroffentlichte seine entdeckungen in den sitzungsberichten der Wiener academie von 1864 und 1867 (pbilos.-histor. classe , XL Yin, 246 und LYII, 37), indem er den zusammenbang beider werke an ausfuhrlichen ausziigen nachwies, und seine mittheilungen durch eine iiber alle einschlagigen fragen in erschopfender weise orientirende einleitung noch werthvoller machte. Ich selbst fand in dem codex 60 der universitjitsbiblio- thek zu Innsbruck einen vierten text dieser lateinischen er- zahlung, der historia Lucinii, wie sie in der gruppe der Oesterreichischen handschriften genannt wdrd, und nahm daraus veranlassung, die von Mussafia fallen gelassenen forschungen wiederaufzunehnien imd, wo moglich, zu einem entscheidenden abschlusse zu bringen. Denn endgiiltig abgeschlossen war die frage noch keineswegs. Bei aller iibereinstimmung mit dem franzosischen Dolopathos zeigten die lateinischen texte — die trotz mannigfacher abweichung im einzelnen des aus- drucks nur eine einzige recension darstellen — docli auch mehrere tiefgehende abweichungen : die zweite erztihlung ent- hielt im franzosischen gedichte zwei episoden mehr, und die letzte der eingescbachtclten geschichten bestand dort aus zwei verschiedcnen stoflfen, von denen der lateinische text nur den zweiten darbot. Ferner fehlte stimmtlichen lateinischen hand- schriften das bereits bekannte widmungsschreiben des ver- fassers , sowie eine am schlusse des wcrkes ausdriicklich erwahnte und von Herbers mitiibersetzte praefatiuncula , die den beginn der erzahlung mit den worten „Cum igitur" allein verstandlich machen koimte. Zudem gchorten die vier bis IX dahin bekannt gewordenen handschriften dem fiinfzelinten jalirhundert an, iind der lateinische text konnte daher eben so wolil eine prosabearbeitung des franzosisclien gedicbts sein, wie ein ausfluss des originalwerkes von Johannes de Alta Silva; auf welche weise die lateinische erzahlung nach Oester- reich verschlagen war, blieb in beiden Fallen gleich unauf- gekliirt. Eine T\'irklich abschliessende entscheidung der frage war nur moglich, wenn die von Martene benutzte handschrift wieder aufgefimden werden konnte. Dazu aber schien kaum noch ein schinuner von hoffnung ilbrig geblieben zu sein, denn die abtei Orval war mit ihrer reichen bibliothek im jahre 1793 von den Franzosen iiberfallen, gepliindert und voUig zerstort. ludessen brachte ich in erfahrimg, dass die monche mit einem theile der werthvollsten handschriften und anderen kostbarkeiten durch einen unterirdischen gang ent- konimen seien und in Luxemburg eine zuflucht gefunden hatten, wo die geretteten literarischen schatze noch gegen- wiirtig aufbewahrt wiirden, und zwar in der bibliothek des Athenaums. Der bibliothekar, herr Dr. Schotter, hatte die grosse giite, auf meine bitte die sanmitlichen aus Orval her- stammenden manuscripte durehzusehen , ohno anfangs weder von dem gesuchten werke, noch audi nur von der zueignungs- schrift eine spur entdecken zu konnen; nach verlauf einiger monate indessen erliielt ich die erfreuliche nachricht, dass die langvermisste handschrift wirkhch gefunden sei, und es ist mir eine angenehme pflicht, herrn Dr. Schotter fur die mannig- fachen miihen, denen er sicli im interesse meiner forscliungen unterzogen hat, den aufrichtigsten dank auch oifentlich aus- zusprechen. Die handschrift, unzweifelhaft der von Martene benutzte codex, gehort noch dem dreizehnten jahrhundert an und fiillt in einem mischbande die blatter 139'' bis ITO''. Die letzte spalte enthalt aber nur noch sechs zeilen des werkes, dann folgen unmittelbar, von derselben hand geschrieben, die Dicta venerabilis Tm-pini Remorum archiepiscopi de Karolo magno. Am schlusse dieser handschrift, blatt 178 v. des codex, steht von jiingerer hand geschrieben: liber sancte n Marie Aureevallis, quis eum abstulerit, anathema sit. Der text ist vollstandig, enthiilt sowohl die zueiguimg-sschrift, wie die praefatiuncula, und muss dalier als der aiithehtische wort- laut des werkes gelten. Er ist von zwei verschiedenen lianden gesclirieben , deren zweite die erziihlung von blatt 147'' ab, mitten im satze beginnend, zu ende gefiihrt hat, und eine gleichzeitige , wie es scheint , ausgeschriebenere hand hat mannigfache lesefehler und auslassungen beider abschreibcr berichtigt, von denen sich die am rande nachgetragenen aus- lassvmgen durch die Oesterreichischen handschriftcn fast aus- nahmslos als wirkKch zum wortlaute gehorend legitimiren. Unter diesen umstanden konnte ich den text der Orvaler handschrift zum abdrucke liringen, ohne dass es erforderlicli gewesen ware, die weit jiingeren, jeder autoritat entbehrenden und dabci theils unvollstandigen, theils entsetzheli fehlerhaften ausflusse naher zu beriicksichtigen ; indessen liabe ich doch den Innsbrucker codex vollstandig, und die drei von Mussafia aufgefundenen so weit, wie dessen mittheilungen reichen, genau verglichen, ohne aber irgend erwahnenswerthe abweichungen zu finden. Fiir den fall, dass jemand sich die miihe geben sollte, Marteno's abdruck der widmungssclirift mit meinem texte zu vergleichen, habe ich die bitte auszusprechen , die vorkommenden abweichungen nicht mir, sondern den lese- fehlern und fliiclitigkoiten des vorigon jalirhiinderts zur last zu legen; der vorhegende abdruck ist moglichst zuverlassig. Ich habe an dcm texte nichts geiindert, als was durchaus unerliisslich crschien, um ihn lesbar zu machon, doch ist der mangelhafte wortlaut iiberall angemerkt. Die zusatze und verbesserungen des correctors werden gegen das ende hin sparlicher und habcn vielc mJingel unbcrichtigt gelassen, mehr- fach sind sie audi durch das abschneiden des pergaments verstiimmelt oder sonst verderbt; hier habe ich die lesungen der spateren handschriften zu hiilfe genommen. Yon der strengen conscrvirung der alten schreibweise bin ich nur in einem einzelnen fallc abgegangen. Der name des konigs- sohnes wird niimlich im anfange des workos Lucisnius, von blatt 143'' al) bis zum schlussc dagogen Luscinius gesclirieben, und icli habe diese letztero form durchgangig aufgenommen. XI Die osterreichischen ausfliisse lesen sammtlicli Lucinius, und diese schreibung' ynvd audi durch die handschrift A des fran- zosischen gedichts beglaubigt, welche Lucinien hat, wahrend B Lucimien liest, aber ich habe mich nidit fiir berechtigt gehalten, ohne noth etwas ganz neues in meinen text hinein- zubringen. Ueber die entstehungszeit unseres werkes haben die bereits genannten herausgeber des altfranzosisdien Dolopathos alles erforderliche material zusammengestellt. Die am 26. Mai 1140 von Agnes, grafin von Blamont, und deren sohnen ge- griindete Cistercienser-abtei Alta Silva oder Haute-Seille ge- horte zum bisthum Ivancy, wurde aber im jahre 1184 der diocese Metz zugelegt. Da nun der bisdiof Bertrand von Metz, welchem Johannes sein werk w-idmete, diesen bisdiofs- sitz vom jahre 1179 bis zu seinem am 26. April 1212 er- erfolgten tode inne hatte, so musste, wie sdion A. de Mon- taiglon bemerkt hat, die abfassungszeit der erzahlung zwisdien 1184 und 1212 gesetzt werden, weil unser mondi sein werk aller wahrscheinlichkeit nach nicht einem fremden, sondern nur seinem eignen bisdiofe zugeeignet hatte. Ich stehe aber nicht an, diese abfassungszeit nach oben hin noch enger zu begrenzen, da der wortlaut des widmungsschreibens keinen zweifel dariiber zulasst, dass es unter dem begeisternden ein- drucke einer ersten begegnung, also jedenfalls kurz nach der unterstellung des klosters unter den krummstab des bischofs Bertrand geschrieben worden sei, und wir werden daher schwerlich fehlgrcifen, wenn wir die entstehungszeit des werkes noch in das jahr 1184 oder doch spatestens in das nachst- folgende jahr setzen. AViissten wir genaueres uber den da- maligen dispensator von Alta Silva, Heinrich, den freund bischofs Bertrand und lehrer unseres Johannes, so liesse sich diese zeitbestimmung vielleicht noch sicherer begriinden. Was die heimath des verfassers anlangt, so muss der- selbe unzweifelhaft als Lothringer bezeichnet werden; dafiir spricht sowohl sein aufenthalt in dem kloster Alta Silva, wie die zueignung seines werkes an den bischof von Metz, und dafiir spricht vor alien dingen, wie bereits A. de Montaiglon mit recht hervorgehoben hat, die aufnahmo einer specifisch H* XTI lothringischen nrzahlung^, die geschichte der abstammimg Gott- frieds von Bouillon, in den Dolopathos, sowie der warme iind stolze ausdruck, mit welchem auf den scliwanenritter und seine geschichte hingewiesen wird. Dass ferner der verfasser sowolil in der classischen, wie in der theologischen litoratur wohl bewandert war, gelit aiis dem grundtexte nocli wait deutlicher hervor, als aus dem franzosischen gediclite und aus den spateren lateinischen ausfliissen, in denen viele classisclie und patristischo citate oder anspielungen theils ganz unter- driickt, theils abgekiirzt oder verstiimmelt worden sind. Jo- hannes war also nicht so ungelehrt, wie er sich in seiner vor- rede den anschein giebt, er muss vielmehr als ein fiir seine zeit ungewohnlich gebildeter monch gelten, zumal wenn man in betracht zielit, dass cs ein erstlingswerk ist, welches er darbietet. Dieses erstlingswerk macht seinem verfasser alle ehre, und zwar nicht allein wegen der in ihm beurkundeten gelehr- samkeit. Aus den worten der bislior unbekannten vorrede geht namlich mit sicherheit hervor, dass die erziihlung das eigenste werk des Joliannes ist, dass er nicht nach einor ge- schriebenen vorlage gearbeitet, sondern im volksnmnde lebende traditionon schopferisch frei, und, man kann nicht anders sagen, mit seltencr darstellungskraft, lebondigkeit und wiirme gestaltet hat. Der schmucklose bcricht, dass ihm wtihrend seines studiums der alten plotzlicli die denkwiirdigen erleb- nisse eines konigs ins gedachtnis gekonnnon seien, die er zu erzahlen unternommen habe, weil sic bisher von den schrift- stellern unberiilirt geblieben, oder vielleicht ihnen gar nicht bekannt geworden seien, die er erzahlen wolle, damit sic im laufc der zeitcn nicht aus dem gedachtnisse der menschen entschwiinden , dieser bericht lasst keincn zweifcl dariibor^ dass Johannes aus dem volksmunde iiberlieferte stoffe bcar- beitet hat. Ueber die Art seiner bearbeitung abcr giebt er in den folgonden zeilen der vorrede gloichfalls siclioren auf- schluss, der dahin vcrstanden werden muss, dass der erzahler das iiborkommone mnterial nach mciglichkeit treu bowahrt und nur in dci- c()in])o.siti()n und dor darstollung vollig frci ge. waltet hat. Es ist das sehr wichtig, zunachst fiir die vcr- XIII gleicliende litoraturgeschichte im allgemeinen, weil damit der nachweis geliefort ist, dass dor gesammte erzahlimgsbestand des Dolopathos bereits in der zweiten hiilfte des zwolften jalir- himderts , jenseits des Rheines wenigstens , im volksmimdc lebendig war imd also schon weit friilier dort eingang go- funden haben musste, ferncr aber auch fiir das vorliegende einzelne capitel dor literargeschichte , weil damit die ver- schiedentlich ausgcsprochenon, freilicli auch schon langst zii- riickgewiesenen vermuthungon iiber die eine oder andere literarische quelle des monchos von Alta Silva endgultig beseitigt sind. Die untorsuchung iiber den ursprung und die verbrei- tung der verschiedenen, im Dolopathos verarbeiteten dichtuugs- stoffe wird eine reihe von neuen beweismomenten fiir die richtigkeit dieser behauptung liefern. Was zunachst den rahmen der ganzen dichtung anlangt , so ist es wohl unzweifelhaft , dass demselben die geschichte von den sieben weisen meistern zu grunde liegt. Aber wir kennen bis jetzt keine fassung dieses werkes, die, abgesehen von den all- gemeinsten umrissen, als die grundlage des Dolopathos be- trachtet werden konnte, und der gewinn, den die vorliegende arbeit fiir diesen wichtigen literaturkreis bietet , besteht wesentlich in dem nachwcise von der volksmassigen ver.brei- tung der erziihlung im 12. jahrhundert, da iiber eine occi- dentalische aufzeichnung derselben in dieser zeit noch keine kunde zu uns gelangt ist. Die allgemeinen umrisse aber — ich betone ausdriicklich , dass ich im augonblicke nur von der rahmenerzahlung spreche — beweisen das gesagte aufs unzweideutigste. Ein kinderloser vater sieht sich nach langem sehnen durch die geburt eines knaben begliickt, welcher nach ablauf der ersten kindheitsjahre einem weisen zur erziehung iibergeben wird. Nach vollondeter erziehung ruft der konig den jiingling in seine heimath zuriick, aber der lehrer, der aus den sternen die seinem schiiler drohenden gefahren er- kennt, legt ihm bei seiner entlassung fiir eine bestimmte zeit schweigen auf. Der konigssohn erscheint schweigend vor seinem vater, eine stiefmutter iibernimmt es, den jiingling zura reden zu bringen, wird aber bei ihren verfiihrungs- XIV versuchen selbst von liebe zu ihm ergriffen. Als der jiing- ling ihre antrage zuriickweist , klagt sie ihn falschlich eines angriffs auf ihre ehre an, und der erziirnte konig beschliesst den tod seines sohnes. Die hinrichtung aber wird durch eine reilie von warnenden erzahlungen weiser manner von tag zu tag hinausgeschoben, bis die frist des schweigens ver- strichen ist und die falschheit der stiefmutter an den tag kommt. Das ist ira wesentlichen der stoffliche, alien fassungen gemeinsame inhalt der rahmenerzahlung , sowolil in der ge- schichte der sieben weisen meister, wie im Dolopathos. Alles iibrige ist entweder ausschmiickendes beiwerk, welches sich bei den verschiedenen volkern mannigfach verschieden ge- staltet hat, oder es berulit auf bewusster anderung des er- zahlers, sei es im interesse der kiinstlerischen composition oder sei es in riicksicht auf die zur einschachtelung verwen- deten erzahlungen. Ob nun dieser gemeinsame inhalt schon in der volkstradition auf die bestimmten personen, orte und zeiten unseres werkes iibcrtragen war, oder ob die invidua- lisirung und localisirung dem monche von Alta Silva an- gehort, ob Yirgil schon dort im mittelpunkto der ganzen entwicklung stand, oder erst von Johannes auf diesen platz gestellt worden ist, das entzieht sich natiirlich jetzt einer sicheren beurtheilung , obwolil gowichtige anzeichen dafiir sprechen, dass das letztere der fall gcwesen sei, dass die abweichungen des Dolopathos von der rahmenerzahlung der sieben weisen meister unserem monche zugehoren. Denn der monchische anhang dor rahmenerzahlung, die apologetische geschichte von der bekehrung des konigs Dolopathos zum christenthume, nebst ihren ankliingen an Barlaam und Josa- phat, riihrt unzweifolhaft von Johannes her, und seine be- schiiftigung mit romischer geschichte und literatur macht es mchr als wahrscheinlich, dass or diesen studien zu liebe auch den cigentlichen rahmon umgestaltet habe, zumal sich trotz der mannigfachen und weit verbreiteten ausgcstaltung der Yirgilsage im mittelalter nirgends eine spur von der iibor- tragung der sieben weisen meister auf ihn , als don raittol- punkt des ganzen, gezeigt hat, wiihrend sein name in den cingcschachteltcn erzahlungen fast durchgangig genannt wird. XV Die entscheidung dieser frage wiirde ubrigens erst dann eine erheblichere bedeutung gewinnen, wenn eine altere fassung der sieben weisen meister ans licht trate, welcbe dem Dolo- pathos niiher stiinde, als die bis jetzt bekannten recensionen. Ausser dem rahmen der sieben weisen meister hat Jo- hannes auch noch eine anzahl der in diesem werke enthal- tenen einzelerzahlungen in den Dolopathos aufgenommcn, und wenn unter diosen erzahlungen sich stiicke befanden, von welchen sich mit sicherheit oder mit hoher wahrscheinlichkeit nachweisen hese, dass sie nicht dem volksmunde, sondern nur einer schriftlichen aufzeichnimg entnommen sein konnten, so wiirde die behauptung nicht mehr imanfechtbar sein, dass nnser monch nur aus volkstraditionen geschopft habe, und der Dolopathos konnte immer noch als ein ausfluss der sieben weisen meister betrachtet werden, in welchem der bearbeiter nur eine reihe von erzahlungen ausgemerzt und durch andere stiicke ersetzt habe. Es ist indessen nicht schwer, den nacli- weis zu liefern, dass Johannes auch diese theile seines werkes dem volksmunde nacherzahlt hat. Die verschiedenen fassungen der sieben weisen meister gruppiren sich in bezug auf die eingeschachtelten erzahlungen in drei classen. In der ersten classe erziihlt jeder der weisen ein einzelnes beispiel, um den konig vor iibereilung zu warnen, ihm die wichtigkeit einer richtigen gesetzesauslegung ans herz zu legen, oder ihn von der falschheit der weiber zu iiberzeugen und dadurch die hinrichtung des sohnes hinauszuschieben. In der zweiten classe tritt auch die stiefmutter erzahlend auf und versucht durch eine entsprechende anzahl von beispielen iiber die schlechtigkeit der manner den konig zur vollstreckung des urtheils zu vermogen und seine rathgeber zu verdJichtigen. In der dritten classe endhch erzahlt jeder der weisen noch ein zweites beispiel, um die anschuldigungen der konigin zu widerlegen, wobei diese zuletzt geradezu der falschen anklage beschuldigt wird. Der Dolopathos wiirde also zur ersten classe gehoren, weil hier nur die weisen je ein beispiel er- zahlen. Yon den drei stiicken unseres werkes nun, welche ihrem stoffe nach aus der geschichte der sieben weisen meister entnommen sein konnten, wird dort das erste („hund") und XVI das letzte (^haiisscliliissol") allerdings von den rathgebern dcs konigs erzJihlt, das zweito (^schatzhaus") dagegen erziihlt die konigin als ein beispiel von der schleehtigkeit der sohne gegen ihren vater und der koniglichen diener gegen ihren herrn, und es hat nur diu'ch mehrfache erweiterungen seinem zwecke dienstbar gemacht werden konnen, namlieh den konig von den mannigfachen tauschungen zu iiberzeugen, denen die herrscher ausgesetzt sind. Das allein schon verbietet uns, diese drei stiicke als theile eines ganzen zusammenzufassen, "und wir miissen sie, wie die iibrigen einschachtelungen des Dolopathos, als einzelne, getrennt nebon einander bestehende crziililungen betrachten, die erst von Johannes bei der bear- beitung seines werkes zusammengestellt worden sind. No. 1 (^hund") befindet sich allerdings in siimmtlichen bekannten recensionen und ausfliissen der sieben weisen meister und ist ohne zweifel von dort aus auf einem noch unerforschten Avege ins volk eingedrungen, aber das schon von Goedeke (Orient und Occident 3, 3, separat als liber do YII. sap. 12)bei- gebrachte zeugnis des Stephanus de Borbone (Quetif 1, 193) von der verbi-eitung dieser geschichte im volke geniigt voll- stiindig, um jeden zweifel in der fragliclien boziohung zu heben. No. 2 («schatzhaus") ist in den alteren fassungen der sieben weisen meister gar niclit entlialten. und kann da- hcr von Johannes aus einer niederschrift dersolbcn nicht cnt- nommon scin; ihr alter reicht bekanntlich bis zu Ilerodot, Pausanias und dem schohasten des Aristophanes hinauf, aber die abweiclmngen und erweiterungen in dor darstellung des monches von Alta Silva sind zu bedeutond, als dass man an- nehmen diirfte, er habe aus jenen schriftstellern des alterthums unmittelbar geschopft. Ebenso verhalt es sich mit No. 8 („hausschliissel"), das stiick ist weder im Sendabar, noch im Syntipas und Sindibad entlialten, und kommt erst in den jiingeren ausfliissen vor. Von sammtliclien iibrigen erziihlungen des Dolopathos findet sich in der gescliichte der sieben weisen meister nicht die geringste spur, und ebcn so wenig sind andero werke vorhanden, die mit irgend welchor wahrschein- lichkeit als die quellen unseres werkes bctraclitet werden konnten. Die ausserungen der vorrede, aus welchen ge- XVII schlossen werd'en durfte, dass Johannes nur aus miindlicher iiberlieferimg geschopft habe, miissen daher als durchaus richtig imd zuverlassig gelten. Betrachten wir dagegen den einfluss, den das werk des Johannes seinerseits auf die entwicklung der verwandten literaturkreise ausgeiibt hat, so ist derselbe weit bedeutender, als es auf den ersten blick den anschein hat. Die umnittel- bare verbreitung des Dolopathos beschriinkt sich freihch, so weit wir heute beurtheilen konnen, auf einen ausserst engen kreis, namlich auf die vier zu anfang erwahnten, vielfach ver- derbten und verstiimmelten abscluiften in Oesterreichischen bibhothoken, auf die in einem codex der Leipziger universitats- bibliothek erhaltene, von M. Haupt in den Altd. bliittern 1, 119 — 156 veroffentlichte deutsclie iibersetzung von sechs ein- zelnen erzahlungen (in der folge des Dolopathos no. YI, A^II, II, lY, III und YIII), und endlich auf das franzosische gedicht von Herbers. Die lateinischen ausfliisse stimmen der sache nach vollstandig mit ihrem originale iiberein, ebenso die deutsche iibersetzung, wahrend der franzosische Dolopathos, abgesehen von vielen kloinen ausgestaltungen in den be- schreibenden theilen, doch mindestens zwei schon zu anfang crwahnte bedeutende abweichungen zeigt. Die beiden am schlusse von no. 2 („schatzhaus") angehangten erweiterungen bilden ein werthvolles material fiir die entscheidung der frage, ob parallele darstellungen aus dem lateinischen oder dem franzosischen Dolopathos geflossen sind, wahrend die ver- schmelzung von no. 8 („hausschlussel") mit einem ganz neuen stoife, der „entfuhrung'' der occidentalischen sieben weisen mei^ter, ohne nachfolge geblieben zusein scheint, undhdchstens beweist, dass Herbers auch selbststandig zu arbeiten verstand. Denn ich kann mich nicht entschliessen, mit Mussafia anzu- nehmen, dass diese verschmelzung schon von Johannes selbst vorgenommen sei, da unser text weder aussere noch innere anhaltspunkte dafiir bietet. Die als ein solches indicium her- vorgehobenen worte „artium suarum non immemor" werden naturgemiisser auf die weiberlist im allgemeinen bezogen, als auf die erziihlung von einer bestimmten Ustigen handlung, welch e ohne denkbaren grund, und ohne in dem sonst liicken- XVIII losen originale eine spur zu hinterlassen , ausgeschieden sein miisste, wahrend in der von Herbers benutzten Iiandschrift alleiu der vollstandige text vorgelegen hiitte. Die erweite- rungen des franzosischen gedichts miissen also sammtlich auf Herbers' reclmung gestellt werden. Weitgehender und wichtiger ist der mittelbare einfluss des Dolopathos, die wirkung, welche dieses werk dadurch ausgeiibt hat, dass seine bostandthoile wicder in das leben des volkes zuriickgeflossen sind, aus welcliem sie hervor- gegangen waren, imd wo sie sich in immer weiteren kreisen verbreitet haben. Der ursprimg dieser verbreitung wird in den dichtungen der franzosischen trouveres gesucht worden miissen, die das vordringen derselben nach England, Italien, Deutschland, den Isiederlanden, Ungarn, Eussland, bis in die asiatischen steppen hinein vermittelt haben. Denn die iiber- einstimmung einer langen reihe von einzelnen, aber characte- ristischen ziigen in den erziihlungen des Dolopathos niit zum grossen theile erst in neuester zeit bekannt gewordenen volks- dichtungen, mtirchen und sagen der entferntesten wie der niichstwohnenden volker ist zu schlagend, als dass man don einfluss unseres sverkes auf die entstchung oder doch die aus- bildung derselben bezweifeln konnte, und diese thatsache liefert einen neuen beweis dafiir, dass dem grossen, von oston nach westen gehenden strome der im volke lebenden und sich fort- pflanzenden dichtungsstoffe audi umgekehrt ein, freilich schwacherer, von westen nach osten vordringender gegen- strom gcfolgt ist, der sich bis tief nach Asien liinein ver- breitet hat. In dieser beziehung ^\^rd der Dolopathos stets eins der wichtigsten und beleln-endstcn denkmiiler bloiben. Ich hatte gewiinscht, dieser cinleitung eine zusammen- hilngende darstellung von dem entwicklungsgange der im Dolopathos vorlicgenden erziililungsgruppe anfiigen zu konnen, aus welchcr die ticfbedeutsamo stellung dieses werkes klar hervorgetreten sein wiirde, aber ich habe diesen wunsch unter- driickt, weil fast sammtliche stoffc theils schon von friiheren forschern in crscho])fender und mustergiiltiger weise behandelt, theils in meinen eigenen arbeiten zum gegenstande der unter- euchung gemacht worden sind. Ich hiitte also sowohl die XIX ausgezeichneten darstellungen moiner vorganger, wie meine eigenen beitrage ausschreiben mid wiederholen miissen, und dazii konnte ich mich nicht entschliessen. Unter diesen iim- standen begniige ich mich damit, bei den einzeluen stiicken auf die in jeder bibhothek zu findenden monographien zu verweisen, und trage nur nach, was seit veroffentlichung der- selben an weiterem material bekannt geworden ist. No. 1 („hund'') kann, als in sammthchen fassungen der sieben weisen meister, ausserdem aiich im Pantschatantra und dessen verschiedenen ausfliissen enthalten, hier iibergangen werden, da die literatur iiber diese beiden gruppen den stoff bereits erschopfend behandelt hat; das vergleichungsmaterial ist bei Pauli 257 zusammengestellt. No. 2 („scliatzhaus") ist in den arbeiten iiber die ge- schichte der sieben meister ebenfalls schon untersucht, aber das bei weitem beste enthalton die vorziiglichen abhandhmgen Eeinhold Koliler's iiber J. F. Campbell's giilische mJirchen im zweiten bande von Benfey's Orient und Occident, wo die vorliegende erzahlung auf s. 303 ff. behandelt ist. Es muss dabei nur beachtet werden , dass Kohler den originaltext unseres werkes noch nicht kannte, dass also alles, was er iiber den Dolopathos sagt, sich auf das franzosische gedicht bezieht, wiihrend seine darlegungen iiber die deutscho iiber- setzung der Leipziger handschrift ohne weiteres auf das latei- nische grundwerk zu ilbertragen sind. Die ausgestaltungen des agyptischen marchens zeigen, sofern sio nicht unzweifel- haft aus Herodot entlehnt sind, eine vermischung der griechi- schen erzahlung mit dor darstellung des Dolopathos, von denen die letztere sich durch das franzosische gedicht ver- breitet haben muss, da, wenn nicht beide, so doch mindestens einer der dieser fassung eigenthiimlichen zusiitze aufnahme gefunden hat. Nachzutragen ist Acerra philolog. 1, 44; Al- bertinus, lusthaus 154; Dunlop-Liebrecht 263; Platen, schatz des Rhampsinit; Rosenkranz, geschichte der deutschen poesie 407 ; und namentlich die noch ofter zu erwahnenden wichtigen proben der volksliteratur, in Radloff, die sprachen der tiir- kischen stamme Siid-Sibiriens 4, 193 und 275. Hier sind es zwei briider, von denen der altere beim einbrechen seinen XX tod findct. Der leichnam wird aiif den rath eines greises zwischen zwei wegcn aufgohaiigt, uni die angehorigen zii ver- leiten, sicli diircli wehklagen zu verrathen, aber die mutter zerbriclit absiclitlicli einen topf init milcli, um sich ohne ge- fahr ihrer trauer hingeben zu konnen, und der bruder stiehlt den leichnam, nachdem er die wachter mit branntwein trunken gemacht hat. Um den dieb ausfindig zu machen, liisst der fiirst einen sack voll gokl aufhiingen, und diesen stiehlt der dieb, indem er sich und sein pferd , ganz wie im Dolo- pathos, halb schwarz und halb weiss bemalt. Auch die scene mit der tochter des fiirsten fehlt nicht, eben so wenig die in anderen fassungen vorkommende episode von dem schlachten und vergraben eines schweins (hier cameels). Der zug des bezel chnens durch die hand der geliebten kehrt s. 275 in einer sonst nicht hierher gehorenden erziihlung wieder, und daran schliesst sich als ein weiterer versuch der entdeckung die anfertigung eines kiinstlichon vogels, der den iibelthjiter verratlien soil. Aber dieser, dem messer oder spielzeuge des Dolopathos sehr nahestehende vogel wird dadurch unschad- lioh gemacht, dass der jiingling ihm einen stein entgegen wirft, mit welchem der vogel davon fliegt. No. 3 („bester freund") besteht aus zwei theilen, von denen jeder seine besonde^e entwicklung gohabt liat. Die als einleitung benutzte geschichte von dor todtung der alten Romer durch ihre sohne haben zwei forscher unabhangig von cinander untersucht, zuerst Reinh. Kohler in Wolfs zeitschrift fiir deutsche mythologie 2, 110, dann Mussafia in den sitzungsberichten der phil.-histor. classe der Wiener academic 64, 595. Sie ist, so viel ich weiss, nur von Festus und im Pseudo-Callisthenes als selbststiindiges stiick erziihlt, imiibrigen aber, seit Justin (18, 3) und das ganze mittelalter hindurch l)is zu l^auli (442 und 446) und dessen nachahmern, nur als einleitung zu don verschiedensten geschichten verwendet worden. IJnter ihnen ist die erziiblung, welche den zweiten theil dieser nunnner im Dolopathos bildet, am liingsten und daucrndstcn mit der oinloituug verbuudon gewoson, und Mussafia hat audi diesen theil unserer erziihluug in vorziigliclier weise behandelt. Anderes material ist bei gesta Romanorum 124 XXI (auch Pauli 423) zusammengetragen , unci ich will zu diesen riithselaufgaben nur bcilaufig benierken, class sich mehrere der- selben beiRadloff4, 206 -vNiederfinden, abernicht aus Dolopathos entlehnt sind, sondern aus einer fassung stammen, welche die aufgaben ^halb geritten, halb gegangen", und ^innorhalb und ausserhalb des weges", sowie „nicht nackt und nicht bekleidet" enthalten. No. 4 („fleisclipfand") ist von den commentatoren Shake- speare's vielfach untersucht , am ausgiebigsten bei Simrock quellen des Shakespeare 3, 183; Knight, Stories of Shake- speare 1850, ,2, 228; ferner Dunlop-Liebrecht 261, Benfey Pantschatantra 1, 391 — 407, Reinh. Kohler zu Campbell's gahschen marchen 315; anderes material bei gesta Romano- rum 195. Der versuch Benfey's, den ursprung dieser erzah- lung aus Indien herzuleiten, kann freilich nicht als gelungen bezeichnet werden, da keine der bis jetzt nachgewiesenen orientahschen fassungen auch nur annahernd das alter unseres werkes erreicht. Die abstammung des Dolopathos aus lang eingebiirgerten volkstraditionen wird fiir die geschichte dieser erzahlung von besonderer wichtigkeit werden; augenblicklich ist unsere kenntnis von ihrer gestaltung und verbreitung in der altesten zeit noch zu liickenhaft, um schon eine zusammen- hangende darstellung ihres entwicklungsganges zu gestatten. No. 5 („sohn der wittwe"), seit Johannes Diaconus (Tita Gregorii magni 2, 44, vor Gregors werken) auf kaiser Trajan iibertragen, bei Cassius Dio 19, 15 von Hadrian er- zahlt, schon von Johannes Damascenus (opp. 1, 591) erwahnt, ist von Massmann, kaiserchronik 3, 753 ausfiihrlich, aber nicht erschopfend behandelt , well er nur die chronisten des mittelalters durchforscht hat, ohne auf die eigentlichen kirchen- schriftsteller riicksicht zu nehmen, und ihm auch manches andere wichtige, namentlich die erzahlung in Dante's Purga- torio 10, 93 mit ihren ausfliissen, unbekannt gebheben ist. Johannes Diaconus erzahlt zwei formen, eine kiirzere ohne sohn, und eine vollere mit sohn, die in der Legenda aurea (cap. 46, Graesse s. 176) beide aufgenommen sind, wahrend die ubrigen verbreitungen sich in zwei parallelen reilien ent- wlckelt haben, je nachdem die eine oder die andere form zu XXII grunde gclegt ist. Yon den kirchenschriftstellorn wird die sage sehr hiiufig erzahlt oder erwahnt, so von Thomas Aqui- nas mehrfach, Bromyard J, 13, 8; Dialogus creaturarum 68 : Rosarium 2, 65 A; Arnoldus Hollen 1, 16, 2; Gritsch 32, S, Enxemplos 309; Seelentroist \4b^. Die comraentatoren Dante's haben weiteres material geliefert, namentlich Pliilalethes zu Purg. 10, 93 und Franc, da Buti 2, 234. Die von Pliila- lethes nur angedeutcte erzahlung von Hans Sachs steht 1, 2^ historia des lobwirdigen kaisers Traiani, und hat das eigen- thiimliche, dass Trajan seinen sohn der wittwe zum pfand lasst. Ferner sind nachzutragen : Comedia di Dante col com- mento di Jacopo della Lana, Bologna, 1866, in Zambrini's Libro di novelle no. 49, Novelhno no. 69, auch bei Nannucci, manuale della liter, del prime secolo ed. 2, 1858 2, 76, Bru- nette Latinis fiore di filosofi, bei Nannucci 2, 315. Baronii Annales ad an. 604, 11, 58, Luce. 1742 enthalten eine aus- fiihrliche abhandlung iiber die sage, bieten aber nur wenig ford,erndes. In diesem, wie in alien iibrigen stiicken, ist die darstellung und einkleidung des Dolopathos ganz selbststandig, und eine entlehnung aus ihm wiirde daher leicht erkannt werden kijnnen; sie scheint aber nicht vorgekommen zu sein, wcnigstens sind die bis jetzt bekannten nachahmungen sammt- lich aus den vorher angefiihrten quellen geflossen. No. 6 („meisterdieb") spiegelt sich so vollstandig in einem der von Campbell veroffentlichten giilischen marchen wieder (R. Kohler 1. c. 120), dass der zusammenhang beider unmoglich bezweifelt werden kann. Was Kohler iiber das verbal tnis zum franzosischen Dolopathos und zur deutschen iibersetzung beibringt, gilt mutatis mutandis auch fiir das original, und ich babe dom nichts "weitores beizufiigen. Auf "W. Grimm's musterhafte untersuehung iiber die ]*oly])hemsage in den abhandlungen der Berliner academic v. j. 1857 braueht hicr nur hingewiesen zu werden. Das vorkonnnon dor dem Dolopathos charakteristischon episode von dem zauberringc bei den Oghuziorn und noch genauer iibereinstimmend in Rumiinien deutet wiedorum auf die vorbreitung von theilon unsores werkes auch nach osten bin. Die ausdriickliche ncn- nung des namens Polyplicm s. 71, 21 unseres textes ist un- XXIII zwcifelhaft clem verfasser des Dolopathos zuzuschreiben; es gelit daraus hervor, dass Johannes mit der vielfach abweichen- den fassung der Odyssoe wohl bekannt gewesen ist, und darin liegt ein neuer beweis dafiir, dass er seine darstellung dem volksmunde entnommen und die iiberlieferung treu be- wahrt hat. No. 7 („schwane") ist zuerst vom baron von Reiffen- berg in seiner ausgabe des Chevalier au cygne (in collection des chroniques Beiges, Brux. 1846 ff.) eingehend behandelt, V. d. Hagen hat dieses material in den abhandlungen der Berliner academic v. j. 1846 s. 513 verarbeitet und vielfach bereichert, und W. Miiller hat dazu in Pfeiffer's Germania 1, 418 werthvolle nachtriige geliefert. Seitdem ist von Thoms' Early English prose romances eine neue erweiterte ausgabe erschienen (1858), welche zu anfang des dritten bandes die eine der englischen prosaerzahlungen vom ritter Helias ent- lialt, und das englische allitterirende gedicht The chevalere Assigne ist 1868 in den publicationen der Early Enghsh text society, extra series no. 6, neu herausgegeben. Nach einer mittheilung Reinh. Kohler's gehort audi das mir nicht zu- gangliche italienische gedicht Storia della regina Stella e Mattabruna , vgl, G. Passano, Novellieri Italiani in verso 81—83, hierher. No. 8 („hausschlussel") ist von den bearbeitern der sieben weisen meister geniigend erforscht, das material findet sich bei Pauli 678, ebenso die von Herbers im franzosischen Dolopathos als vorgeschichte erziihlte „entfuhrung". Letzteros stiick wiederholt sich fast vollig libereinstimmend bei Rad- loff, 4, 393, nur dass hier nicht der gatte, sondern der vater die durch ein bild aufgcfundene schonheit ihrem liebhaber liberweist, nachdem er durch die benutzung eines unter- irdischen ganges getauscht worden ist. Diese erzahlung kann indessen eben so wohl vom Oriente her zu den tiirkischen stammen gewandert sein, da die geschichte von Karamolze- man (Trebut. 3, 150) sich nicht allein in der tunesischen (Breslau 14, 62), sondern auch in der von Hammer-Zinserhng veroffentlichten handschrift (3, 372) von tausend und einer nacht befindet. [139"] Keverendo patri ac domino Bertrando, dei ordi- natione Metensi episcopo , frater Johannes , qnaliseumque in Alta Silva monachns, l)eate vivere et beatius vite curriculum- terminare. Olim dudum intra claustralium latebras pontificumque infulas virum quesieram, in quo sibi cor meum complaceret, 5 virum dico virtutis, sanctum, iustum et perfectum, tam divinis, quam humanis legibus eruditum. Quesieranj et defeceram in quorendo , de inveniendo utique desperatus. Dolebam ergo, et quod operam perdidissem, et quod, ut credebam, in ecclesiis Christi circa me positis omnino defecysset, qui pastoris, vel 10 saltem mercennarii officio digne ac legittime fungeretur. Unde etiam prehabundantiori tristitia deducebant oculi mei lacri- mas, et aquis palpebre mee iugiter defluebant, donee tandem michi in merore posito vestra , quamvis sero , luce clarior resplendivit sanctitudo. Hespirans igitur a dolore, tanto le- 15 tier de invento , quod tam avide quesieram , effectus sum, quanto antea gravius de non invento fueram contristatus, visa- que est michi vestra sanctitas eo pretiosior et excellentior, quo nunc, his diebus nostris, qui mali simt, rarior quis simi- lis vobis et difficilius invenitur. Xam hoc maxinie tempore, 20 secundum domini dictum, vix invenitur locus, ubi digne possit caput suum filius hominis reclinare, quia iam defecit sanctus, iam non est propheta, iamque sicut populus, sic sacerdos. 9 et] oorrig. aus quia. ._ 2 Kara etenim securis aurea, raraque avis in terris alboque si- milima cigno. Yerum iioii mirandum , quod virtutem sua pretiosiorem dixorim raritate, quamquam pliilosophorum qui- dam affirment, ipsani nullo modo posse minui vel augori. Si 5 enim omne rarum ideo pretiosum, quia nirum, quanto niagis vir virtute et scientia preditus pretiosior est oiuni |)retio esti- mandus, qui vix in niille lioniinuni millibus, vix in totius or- bis circulo invenitur. Ego autem ad columpnam firmam lu- cernanique ardentem ac kicentem in caliginoso loco, vestram 10 dico sanctitatem, me totum eonferens, non quideni ut vos per me firmior aut clarior reddamini, sed ut ego per vos et clarior et melior efficiar, presens opusculum de rege et septem sa- pientibus editum, primitias similiter ingenioli niei, vestre pa- ternitati transmisi, et [139''] ut a vestre Minerve regula corri- 15 gatur, et a vobis auctoritatem mutuet et patrocinium. Acci- •piat itaque vestra dignatio libollum vestro nomini oonsocratum, accipiat, inquani, primos fructus plante, quam plantavit amicus vaster dominus Henricus monasterii mei venerabilis dispen- sator , utque vobis de cetero , siquid oontigerit me scribere, reverenter assurgam, liuic libello vos patronum, non iudicom 20 prebeatis. Ceterum i-ogo vos obnixius, ut super hoc miclii rescribere dignemini, quatinus vestra rescriptio, inserta opus- culo, eidam auctoritatem probeat et tutelam. Bene valeto, sanctissime pater. Yeterum ]diiloso))liorum studium hoc totum fuit, rerum 25 veritatem proprietatemque multiplici varioque sermone disqui- rere, regum bella et illustrium gesta virorum, prout tempo- rum decursus declarabant, ])i-oprie et nude describore, rerum gestarum fidem et tenqjt)rum notitiau) in exemplum ot in ad- mirationem posteris relinquentes. Unde non modicum sui la- ;iO boris pretium eonsecuti, ad tanti honoris fastigium attigcrunt, ut supra iura concessa nu)rtalibus ritu deorum statuis aureis cultuque divino meruerint venerari. Ilorum autem exemplo modernorum quidam incitati, sed eorum dicendi modum ne- quaquam sequentes, animum et studium ad n\endacia conver- 22 Juvenal sat. 7, 105- 14 a vestre] anrem 10 utiiuc] lit ((uod. terunt, malueruntqiie falsas laudes vel vitiiperia eonnnentari, quara puram in properaculo positam dicere veritatem, conati insuper fermento inendacii meram ac siiiiplicem ipsam corrunipere veritatem, et veritatis pallio mendaoium obumbrare. Siquidem propriis voluiitatibus tracti, prout libido, non ratio, 5 animo suggerebaf", alios aliis, non tarn veris, quam adulatoriis laudibus prefereutes, indigiios et immeritos usque ad celi cul- niina extulerunt, alios itidem eodem irrationabili mentis im- petu rabido ore carpentes, frustratim ad tartara direxerunt, per omnia inequales, dum bos vel illos supra modum laude 10 vel vituperio deprimunt vel extoUunt. Illud etenim laudabile Oratii: Medium tenere, nescientes, in duo collacteratia vitia dextra levaque medii posita, sibique contraria, corruerunt. Cum autem nimium immundi et sordid! more reptilium [139"] serpentiumque bumi serpunt, et ut porci, immo spurci. paludes 15 amant, et sordibus deleetantur, ut dum uimium inflati et turgidi vento potius, quam scientia, instar vesice crepit,um dantis nicliil aliud, quam verba veutosa boatu maximo pro- ferunt, et tam diu, sicut stipula vel nebula estiva vento rapta liac illacque per inane aeris feruntur , donee penitus evanes- 20 eant. Fuerunt etiam alii philosopbantes, quos melius dixerim deluantes , qui nee verum , nee verisimile quid dicentes, ad tantam etiam stultitiam devenerunt, ut quibusdam monstruo- sarum fabularum larvis repertis diversas partes, sibique repug- nantes, coniungere niterentur, monstrisque libros suos replen-25 tes, monstruosam larvalemque paginam bominibus traderent, Horum tamen omnium studia diversa magnam utilitatem se- quentibus attulerunt, quia dum regionum civitatumque leges et iura commemorant, dum pravorum bonorumque mores et actus describunt bominum, dum bis ridiculosis fabulis detinen-30 tur, et vice ioculatorum bumane miserie solatium prebuerunt, et quid eligendum, quidve respuendum foret, posterorum iudicio reliquerunt. Ego autem, dum veterum recolo studium, dum eorum ammiror ingenia, cuiusdam regis gesta, sub quo et cui mira contigerunt, subito in memoriam devenerunt. Que quia 35 adbuc scriptoribus intacta vel forsitan incognita permanebant, timens ne tanta tanti regis opera paulatim successu temporis a memoria bominum omni cum tempore laberentur, presumpsi I* — 4 — ea, quamquam elinguis et ydiota, quamquam nullius discipline scientiam assecutiis, saltern qiialicumque stillo describere, no- tam materiam phaleratis verljorum pompis ciipiens colerare, vel lit veriiis deeorare dicam , qiiain inaterie veritatem, 5 prout res geste sunt , siniplici pedesti'ique calamo sata- gens, declarare. Nee tanien idcirco presuniptionis sen teme- ritatis argui me dignuni iudico, si opus supra vires meas co- natus sum aggredi, cum non ostentationis vel inanis glorie [139''j causa hoc attemptaverim , sed solius exereitii gratia 10 et amore gestorum. Ceterum rogo te, o lector, siquid ineul- tum vel minus apte positum reppereris, dones veniam sciasque me non multum in Cipriani regulis dessudasse, necduni me in florigeros Quintilliani Tulliique ortulos rocubasse. Yerum de liis hactenus satis dictis, ianuam feliciter narrationis nostre 15 capiamus. Cum igitur sub divo Augusto Romanorum fortuna, Hi- talie finibus non contonta, latins se per quadrifaria mundi climata porrexisset, eorumque imperio reges ac principes cum totius orbis latitudine tam feliciter quam fideliter subiacerent, 20 fuit rex quidam ex nobilium Troianorum sanguine derivatus, cui quodam fatali presagio ex reruni futurarum eventibus nomon Dolopatos i. e. dolum vel dolorem patiens, ex greco latinoque sermone compositum, sortitus est. Hie itaque patre rege defuncto regnum illud dives Sicilie iure liereditario ab 25 Augusto cesare adhuc in annis puerilibus recipiens , cepit ilico regni negotia satis pro etate et viribus strcnue ac for- titer amministrare. Etenim sapientum ac seniorum regni sui se totum tradens consiliis, onmibus tam bellis emergentibus quam civilibus causis obviabat consilio et auxilio premunitus, 30 sicque crescente etate et viribus corporis simulque virtute animi ac sapientia, de pueritia in adolescentie transivit deco- rem, ac deinde paulatim succrescendo proficiendoque de vir- tute in virtutem, ad iuventutis robur evadens, fama probitatis eius circumquaque discurrente, regnis maximis circa se prope 4 docorare] docoloraro. 18 climata] dimata. 28 tvadens] crodens. 29 civilibus] coir, atis quamcunilibot. — 5 — et a longe positis terror niaximus effectus est in tantum, ut etiam ipsi reges de se siiisqiie regnis solliciti aniieitiam eius magnorum mimerum pretio inercarentur , nee so aliquis in regno posse permanere fateretur, si regeni Dolopatos in aliqiio vel modicum offendisset. Nee mirum. Erat enim in bellis peragendis acerrimus, in muneribus dandis largissimns, in sermonum eloquentia facundissimus , et alios armis, [140°] alios donis , alios verborum dulcedine capiebat. Circa vero minores et subditos ita se mitem et clementem exbi- bebat, ut hunc ])atrem, non rogem, illos iilios, non servos exi- 10 stimares. Causam pupilli et vidue detendebat et pauperum inopiam sua munificentia sublevabat, iniuriam pauperi irro- gatam sibi factam deputans penam in auctorem iniurio quanto citius et acrius potuisset retorquebat. Porro cum ita mise- ricorditer tutelam prestaret minoribus , contra superbos et 15 maleficos ita furere videbatur, ut hunc dicere posses ferocita- tem bestiarum imitari et magis tigridum mores factis expri- mere quani bumanos. Non enim redimebat aurum vel ar- gentum in scelere deprehensum , non amicorum turba , non saguinis nobilitas ullum absolvebat, licet etiam de regali se- 20 mine ortus esset , quin statim dignum factis suis supplicium sortiretur. Neque iani tutum erat latroni vel malefico in vastitate sollitudinis habitare, non caverna, non fissura petre ilium securum reddebat, dum sicut columba accipitrem, ita regem in extrema parte regni sui positum sue neci semper 25 suspicaretur imminere. Cessabant ergo latrocinia, maleficia so- piebantur conversisque ad meliora studiis, qui derapina paupe- rum antea vivere solebant, ingratus iam mente hilari de lucro pro- prio pauperem sustentabat. Erat enim necesse cuilibet malefico unum ex tribus eligere, quod evitare non poterat, aut mores 30 videlicet pravos mutare in melius, aut regem patriamque velud inmanem fugere beluam, aut mortis subire suplicium. Excole- bat ergo agros suos letus agricola et viator securus iter suum peragebat; iam non erat opus vallo vel munitione, cum nul- lus esset in totius regni latitudine depredator. luga montium 35 velleratis ovibus aliisque diversi generis animalibus operieban- 13 factam] fecit. 20 ullum] ilium — f) — tur, ct valles frugibus luibuucUibant. Omnis generis lignum fructu quern poperat oniistum, et vitis in sustentandis qiios produxerat botronibus laborabat. [Replebantur horrea fru- mento, vino et olco torciilaria redimdabant, lact-e ct [HO**] 5 melle manabat regio, et singuloruni domus argento et auro diversarumquc rerum copiis affluel)ant. Ipsa quo que elementa regis voluntati quodammodo parentia ita teniporum vicissi- tudines teniperabant, ut s(>niper estate vel hyeme veris tem- periem cxhiherent. Quorum beneficio salute continua, vita diu- 10 turna et fecunditate filiorum homines fruebantur. Quid plura? Tantorum bonorum rerumque afflut'ntiam luxus et vite su- perbia secuta sunt. Nam cum quioscerent ^lartis arma, tela Cupidinis et castra Veneris viriles animos enervabant. Nee iam erat in arniis querere gloriam , quia omnes ad delicias 1.) et molles attactus amplexusque mulierum studia eonverte- liant. Tjudebat iuvenis cum adolescentula, puer cum puero iocabatur, senex et vetula sola fortes garrulitate veteres actus suos recensentes vino meram sitim ydropicam tempcrabant, et certamen erat evacuaro cyphos. 20 Rex autem Dolopatos cum iugi pace frueretur et divi- tiis habundaret, subiectasque haberet circa se positas natio- ncs, videretque ad pacis beneticium et deliciarum oblecta- menta animos bellatorum suorum desides eftici et virile robur in muliebrem resolvi mollitiem, volens huic morbo consulere, '25 diversa exercitia militibus instituit, quintanas videlicet et la- pidum iactus cursumque equorum et liastiludia, magna dona proponens eis, qui in exercitiis legittime docertarent. Deinde vero per singulas regni sui civitates vice duodecim senatorum eiusdem constituit seniores, qui civitatis totiusque regni utili- •50 tatem providentes civiles quoque causas et populum subiee- tum sil)i iiisto iudicio componerent, promovit etiam emerito- rum tilios ad sacra militaria, largitusque est singulis secun- dum generis diguitatem et vite meritum dignitates. Adhuc ampliori gloria et religione regnum suum cupiens exaltare, •53 ccpit per diversas r(»gni civitates diis templa magnis sumpti- bus et fundamentis ei'igere , ^pontitices in eis collocans, qui 11 affluentiani] affliicntia diis per singulos dies efferent lil)amina [140"] et pro sua sa- lute regnique statu numiuilnis supplicareiit. Erat eniin rex deoruin sedulus cultor, eis devote exhibens pietatem, cum hoc tamen sit impietas apud deuni. Sed nondum ei vel partibus illis de sunimo veroque deo quidquam fuerat nun- 5 tiatuni, quia nondum Aeritas ilia, ilia pietas de celis ad ter- ram descenderat, que doctura erat homines unum deuni in spiritu adorare. Omnis igitur etas vel sexus, iuvenes et vir- gines, senes cum minoribus regi tantorum beneficiorum au- ctori gratias reddere satagentes in commune deos precibus et 10 hostiis exorabant, quatinus regi semper propitii salutem ei et vitam diuturnam largirentur. Interea autem divus Augustus totius orl)is monarchiam magnifice et feliciter gubernans audiebat sepe preclaras Do- lopatos probitates, non quidem ut invidus, sed qui eius vir- 15 tutibus niaxime delcctaretur. Yerum cum semper virtus emu- lum et pie vivens habeat detractorem, quidem pestillentissimi patrie proditores, osores pacis et quietis salutique liorainum invidentes, regis felicibus actibus dcrogabant. Hii ergo illius stimulati invidia, illius pestifero veneno potati, qui prime neca- 20 verat prothoplastum, pares nequitia, equales in scelere, Con- cordes in proditione, uno animo, uno studio, uno ore loquen- tes ineunt consilium, armant sua contra regem ingenia, collo- cuntur quomodo eum dolo teneant et occidant, quatinus eo vite suhtracto liberam deinceps facultatcm habeant maliguandi. 25 Sed hoc Martiali gladio effici non sine discrimine suorum eorporum arbiti-antur. Ad alia igitur vertentes consilia atque alia machinantes querunt, qua arte, quo ingenio quove pacto nefandissimum scelus perducere valeant ad effectum, iiichil- que securius inveniunt, quam ut quod palam ferre non au- 30 dent, hoc saltem in occultis Unguis efticiunt venenosis. Exa- cuerunt ergo in gladios linguas suas, intendunt arcum, parant sagittas in pharetra, ut sagittent in occulto et perimant inno- centem. iS^eque moram nequitie sue patieutes diutius, ut opor- tunum tempus nacti sunt, curam adeunt ut coram cesare sa- 35 croque senatu [140''] trisulcis Unguis evomant venenum. Qui 7 doctura] doctrina. 15 — 16 non — delectaretur] am rande. — S — tamen, no sollertia priirlentum virorum mendaces esse con- prohendantur et dolosi, macWnationi et amaritudini mentis sue niel apponuut, quedam verba quasi pietatem habentia mendaciter prctendentes, dicentes so esse tales, qui sue pa- 5 trieque saluti velint consulere et rei publioe providerc, et idcirco sub magno discriniine tanti itineris assumpsisse labo- rem, ac si pietate pretensa primo ore ut scorpius blandiuntur, ut postmoduni securius et cautius pungant cauda. Conseden- tibus itaque cesare consulibus senatoribusquo ac Rouianorum 10 nobilibus, cum iussisset cesar ut causam advontus sui edicerent, summumque silentium ab omnibus teneretur, in hec tandem verba prorumpunt pessimi delatores: Cum, inquiunt, tortus orbis circulus vestrc, o cesar, vestreque. reverendi patres, pareat ditioni, omniumque tarn pauper um quam divitum paci 15 et utilitati teneamini providere, cumque regum tyrannides vestre virga equitatis corrigantur, nee maiestatem vestram la- tere quitquam, quamque occulte longeque factum sit creda- mus, miramur utrum ne ad aures vestre cleraentie pervenerit regni Sicilio desolatio, regis crudelitas et circumiacentium Va- 20 statio regionum. Ecce etenim rex Dolopatos, cui adhuc pue- rulo sub tutoribus regnum Sicilie concessistis, tantorum bene- ficiorum Augusti consulumque atque senatorum decreta Romanorumque leges omnino parvipendeus, nova et inaudita tyrannide in subiectos regionesque finitimas debaccatur. 25 Captivat reges, ab eis tributa exigens, resistentes vero bellis assiduis inquietat, nobiles regni sui patriis privat honoribus, in quos degeneres introducit, scelerosos et mortis reos pur- gat a crimine, illos asserit vita dignos, illis suam oxbibet gra- tiam, innocentes vero onmium generum supplicio perimit, eos 30 maximime, qui Romano favent imperio. Quid plura? Non sufficit regis libidini Sicilia auro et argento rebusquo onmibus ditior cunctis regnis, sed nee quas invasit [141'] et subtraxit Romano imperio regiones, quinimmo elatus in superbiam vana- rumque rerum auctor effectus ab imperio iam defecit, congre- 9 ConscdcntibiisJ Cum scdoiiribus. 10 cesare] cescri. 13 vestreque] vosque. 20 supplicio] supplirium. — 9 — gataque ariiioriiiii infinita copia ct militum inuiimera multi- tudine etiam contra rem pulilioam coniuravit. Nos aiiteni H- inentes, ne duni istud maiestati vostre cognitum foret, ol) imius insolontiam universa patria deperiret, simulque et rei publice considentes , necessariurn duximus, licet sub periculo 5 capitis nostri, ad vos deferro querolam. Ceterum vestra in- terest tantis criminibus respondore. Tu ergo, o cesar, propera nee tantum malum venturas differ in lioras, ne dilatio tibi et rei publice dampnum inferat. Opprime dum nova sunt, subiti mala semina morbi. Principiis obsta, sero medicina 10 paratur. Cum mala per longas invaluere moras. Cesar vero, quamquam subtilis esset ingenii nee certum liaberet, utrum ex odio invidiaquo, an ex veritate verba procederent, blande tamon ex consilio senatorum eos allocutus, iubet in urbe manere et a se fidei suos condignos sperare honores. 15 Qui rati sue machinamenta nequitie ad effectum prospere pro— duxisse, securi cum magno desiderio promissa cesaris presto- lantur. Interim cesar plenius volens cognoscere veritatem, missis sine salutatione litteris regem iubet venire ad curiam, sibi et 20 senatui super quibiisdam criminationibus responsurum. Rex autem Dolopatos lectis imperialibus epistolis convocat omnes seniores et principes regni sui, querit consilium utrum iussa cesaris exequi debeat, nee ne. Illi vero communiter respon- dentes, aiunt, non esse tutum tantis principis contempnere 25 mandata, nee dandum esse locum occassionem querenti, ])re- sertim cum se sciat nichil sinistri adversus cesarem sen rem publicam machinatum. Qui principum suorum consiliis ac- quiescens parat itineri necessaria associatis sibi amicis et prin- cipibus regni, quam citius potest se cesari presentat, spondet 30 quod se secundum ius curie ad obiecta quelibet responsurum, prefigitur dies a cesare, quo rex suique adversarii audiantur. Postquam autem ad statutum [141''] diem ventum est, vocan- tur consules, congregatur senatus, conveniunt quique nobiles Romanorum, vocatisque utrimque partibus datur a cesare li- 35 centia accusandi et accusationibus respondi, fabricatores vero mendacii predicta replicant, timidius tamen, et hiis nova quedam alia superaddunt. Rex autem Dolopatos paulisper — 10 — subticens, atquo liac illacque quasi qui rci cuiuspiaui novita- tem miratur oculos eircumducens , tandeui in hunc nioduni exorsus est loqui: Cum, inquit, o cesar, doccnnale tempus transierit, ex quo regnum Sicilie a tua recepi cleiuencia, mi- f) rum est, quod in tanto temporis spatio nullus regum vel eo- rum, quos criminatores mei ol)iciunt me inquietasse bellis, tributis honerasse, coram maiestatc tua querelam deposuit, cum cadem ipsi qua et ego utantur libertate eundemque quom et ego, te scilicet, habeant defensorem. Neque enim verisi- 10 mile est, me regibus preter voluntateni tuam imposuisse tri- buta, qui tibi ea sicut et illi per annos singulos servire con- pellebar. Quod et si istud aliquotiens temptassom, ipsi utique sub protectione et auctoritate tua se suaquc fortiter deffen- dissent. Cum hoc itaque stare non possit, restat consequenter 15 ut et in aliis moi accusatores cxcesscrint veritatem. Yerum cum tota noverit Sicilia, nee vicina lateat regna, hos semper sanguinarios et patrie fuisse proditores indignarer, utique nisi ab reverentiam tui tibique assidentium me eis liactenus re- spondisso. Quod tamen ut certius noveris tales esse, et me 20 ab his que obiciunt alienum, mitte vii'um, cui eredas, qui mea et eorum facta sollertius a cunctis Sicilie habitatoribus investiget. Placuit hoc cesari, placuit Romane curie principi- bus, mittiturque legatus et diligenter inquirit per singulos pu- blice et privatim, quahs rex, quales ve ilh, si hoc et illud de 25 rege eiusque adversariis unquam auditum sit. Omnes autem nobiles et ignobiles, siniul in unum dives et ])auper, quasi iam regem suum amisissent, dolentos uno ore cum lacrimis clamabant, patrcm se liabuisse l)()lo])athos, non regem, sed nutricium, non [14PJ dominum, sed patrie salvatorem et rei 30 publice defensorem; illos econtra patrie proditores Immanique sanguinis effusores testantur, totamquo vitam suam diversis criminibus maculasse. Eegressus legatus cesari ac senatui cuncta que do rege suisquc adversariis audierat manifcstat. Yociitis itaque cesar 35 furciferis : Quoniam , inquit , promiseram vobis digna vestre fidei premia me daturum, ecce iam reor esse oportunum, quo meritorum vestrorum iustus inveniar retributor. lubeo itaque vos secundum Ronianorum logos scnatorumque ac consu- — Il- ium decreta equis indoniitis pedibus alligatos ad exemplum terroreniquc omnium resupiiios trahi per cunctos vicos et plateas civitatis, precone clamante, quod sanguinarii domino- rumque suorum detractores a Komane curie iudicibus talia mereantur. Sicque indigni vita digna morte perempti cadavera 5 Yolatilibus cell et bestiis terre, et animas Plutonis satellitibus tradiderunt. Rex autem Dolopatos ad tantam postea cesaris pervenit gratiam, ut ei cesar in amicitiam recepto ex con- silio senatorum tributa Sicilie perpetuo relaxaret, eique sororis sue uxoris videlicet Agrippe filiani cum tributis regionum ac 10 provinciarum, que Sicilie finitime sunt, coniugio copularet, ea tamen conditione, quod in omnibus faverot curie et rem pu- blicam armis et consilio tutaretur. I'ost paululum vero tem- poris licentia repatriandi a cesare inipetrata cum coniuge sua letus remeavit ad propria, ad cuius adventum resultat pati'ia, 15 que dudum fleverat eius abscntiam. Lctantur omnes, exul- tant singuli , et pro regis sui victoria vel gloria diem laudis musicisque instrumentis festum ducunt. Salutant regem, salu- tant reginam, optantes eos diu et felicitor conregnare. Evo- catis deinde ad se Dolopatos regibus et principibus provincia- 20 rum, de reddendis sibi tributis cesaris dat mandata. Qui abs- que ulla cunctatione precepta cesaris exequentes regi fideli- tatom et horainium faciunt, spondentque se ei tanquam cesari per omnia bono aninio servientes. Rex igitur Dolopatos exaltatus gloria divitiisquc [141*^] -25 augmentatus, volens sibi perpetuare nomen, palatium mire structure et inaudite magnitudinis in quadam regni sui eivi- tate virgultis, pratis et aquis dulcibus amena fertilisque glebe edificaWt, que usque in presens permanens Palernum vocatur. In hoc, ut cetera mira et fere incredibilia pretermittam , tot 30 sunt hostia, quot in anno dies computantur. In hoc etiam palatio vel civitate sedeni regni sui collocans rex, sollempniores dies peragebat maioresque causffs vel negotia pertractabat. Qui tamen, quamquam ita rerum copiis, que terre marique 12 tamen] sine. 14 ad cuius — absentiam] am rande. 30 — 31 In hoc — computantur] am rande. . 34 terre] tantum — 12 — vehuntiir, pre cunctis regibus habundaret , nee esset aliquid, fjuod sue glorie deesset, in lioe tamen eiiis felicitas minui vi- debatur, quod videlicet careret liberis, regina sterili pernia- nente. T^nde cotidie anxius tabescobal" nietuens, ne post 5 mortem eius regnum et thezauri sui alienorum libidini subia- cerent. Exorabat deos suos cotidie, placabat hostiis, mune- ribus lionorabat, petcns cum lacrimis, quatinus ei ex regina concederent successorem. Post multorum autem annorum curricula cuin iam rex penitus de prole desperaret, non qui- 10 dem deoruni suorum beneficio vel virtute, cum nichil sint, sed solius dei vivi ct veri bonitate, sterilis concepit regina, pro- venitque ad tempora pariendi. Que cum iam paritura esset convocat rex divines et matliematicos, sciscitatur ab eis, cui vel quali fato jpuer, qui nascebatur, subiacoret. Illi autem 15 circumspectis regulis suis consideratisque stellarum motibus, aiunt partum esse masculini sexus, vitalom fore, philosophum magnum, insidias nmltas passurum, rcgnaturum quidem in domo patris, cultoreinqu(> doi summi fiiturum. Hec illi quam- quam ita futura essent, non artis sue scientia cognoverunt, sed 20 illo, qui olim os asino aperuit et per os Balaam Israelitico populo benedixit, istis vero secretorum suorum aperiens ve- nam, que ])redcstinata erant regis tilio, revelavit. Interim nascitur regi tilius, quem ipse a luce denominavit Luscinium, eo videlicet, quod in ortu filii quedam lux serena, quedam 2;") dies Ictitio patris anima rof'ulsisset , cuius etiam nativitatis diem pater [142"J extunc ac deinceps in omni loco dominationis sue precepit solempniter celebrari. j'nor vero traditus est nutricibus ad alendum, nutriebaturquc cum magna diligentia per septem annos continues, usque ad tempus videlicet quod ;]() statutum fuerat nobilium filiis ab antiquis. Hie siquidem mos erat regnm aut nobilium filios non annuls conviviis patrum interesse, quam infantiam, que septimo terminatur, exivissent. I'orro Dolopatos cunctis sibi ex sententia procedentibus iam de successore securus reliqiium vite in (bdiciis peragobat. ](S donio] doiiuini. 20 per] i'cliU. — 15 Luseinius] iibcr dio solireilmng dieses namons vgl die eiiileitunj?. )>1 aiiniiis] anna. — 18 — nee ulla cura eius animum occiipabat, nisi tantum de Liiscino nutriendo. Sed postquam anni ciroulus septies est revolutus, nutrices pueriini ablaetatinn nidi iam infantia deposita, ipso natalitii sui die patris convivio, quod tunc forte reo;ibus et principibus congregatis sollempniter agebatur, presentant. Gau- T) det pater in aspectu filii , congaudent patri convive , mi- ranturque in puero corporis pulchritudinem, membrorum ele- gantiam, vultus simplicitatr>m venustatenique, et in eo patris ymaginein venerantur. Inter convivenduni auteni, duni mutuo de puero loquerentur, quibus videlicet magistris et tutoribus 10 deberet committi instriiendus, ad memoriam regis revocata est quedam l^latonis sententia, que ait, felicem fore rem publicam, si pliilosoplii regnarent vel reges pbilosopharentur, ex cuius oceasione sententie bonum visum est regi et omnibus, ut plii- losopho traderetur erudiendus artibus, quas liberalcs vocant, 15 ut videlicet per artes documentaque virorum prudentium, per regum et nobilium gesta, que in libris conscripta sunt, et se et subditos facilius regere posset et inimicorum insidias pre- cavere. Florebat per idem tempus Rome ille famosissinuis poeta 20 Yirgilius, qui de Mantlma Sicilie civitate oriundus optime notus erat regi, quia et sepe fuerat ab eo muneribus honora- tus. Huic ergo ob notitiam sui, et quia tunc temporis inter philosophos precipuus habebatur, cum muneribus magnis pater transmittit filium, obse[142'']crans- eum per deos sues, qua- 25 tinus puerum et scientia sua instrueret, et a malignorum in- sidiis diligentius custodiret. Timebat enim pater, ne aliquid sinistri per invidiam paterotur, cpiia hoc a divinis et astro- rum peritis acceperat. At Yirgilius ob reverentiam et ami- citifim regis puerum recipiens prime quidem ei literarum tra- 30 didit elementa, ac deinde blandiendo leniendoque, ut moris est magistrorum, sillabam ex literis conficere, ex sillabis for- mare dictionem, et ex dictionibus vero perficere orationem eum in augustia temporis docuit. Sicque paulatim proficiens puer iam per se legere et utramque linguam, grecam videlicet 8 simplicitatem] sumplieitatoni. 14 tvadfretur] crodprctur. — 14 — et latinam, proferre cepit. Letabatur Yirgilius et tantani in puero velocitatem ingenii mirabatur, spemque de eo conci- piens meliorem, anipliorem ei curam inpendebat. Puer vero animum dictis magistri accommodans, qui naturalitor elegan- 5 tis erat ingenii, quicquit semel audisset, subtili statim ingenio intellectum vivaci mcraorie commendabat, nee opus erat ei, se- cundo super lioc requirerc preceptorem. Unde factum est, ut infra unius anni circulum, cum socios sues, qui eum et etate pre- cedebant, iamque quinquennio vel septennio sub disciplina 10 fuerant magistrorum, transcenderet, rogaretque Yirgilium qua- tinus eum altioribus instruere digneretur. Ipse vero videns in eo infantio abolitam ruditatem, iamque habilem fore ad percipiondum artium disciplinam, eius libenter annuit voluntati. Ob dilectionem igitur ipsius oarumdem artium liberalium 15 immensam prolixitatem in tantam brevitatem quadam mira- bili et ineffabili subtilitate contraxit ingenii, ut eas intra libelluli manualis compendium concluderet, possetque eas qui- vis in tribus annis facile ad perfectum addiscere, quas ipse vix cum magno etiam sudore percipere valuisset. Hunc au- 20 tem libellum nulli unqiiam vel liora una concedere voluit, non magistro, non discipulo, sed nee ipsi principi orbis, nisi tantum Luscinio, cuius profectui totus incumbebat. Huic ad cuius utilitatem ipsum ediderat, tradidit eundeni ei in con- clavi et seorsum ab aliis in eodem de artibus disserens. 25 [142 "] Et primo quidem eum grammaticam, que prima est et mater artium, perdocuit, quam ipse cum tanta velocitate compre- hendit, ut ipse etiam Yirgilius mirarofur. Dchinc ad dialeti- cam ventum est, in qua quantum astuti fuerit ingenii, mirum dictu est. Nulhis enim eo exercitatorum etiam magistrorum 30 in oppouendis questionibus callidior, nullus facilior in solven- dis. Inde ad fiorigeros retliorice campos transivit, ex qua venustatem oloquii int(>ger comparavit. Iliis igitur tribus ad plenum adcptis, ad reliquas quatuor, quas quadruvium voca- mus, migravit, casque non cum nnilto labore comprehendit, 35 dicebatque liarum ultimam, astronomiam scilicet, fore ceteris digniorem, cui etiam in tantum aninmm dedit, ut per quas- dam rogulas sibi a Yirgilio traditas ex planetarum aliarumque 28 astuti] ntnti. — 15 — stellarum motu et aeris facie cognosceret, quicquid per mun- diim fieret universum. Quod didicisse niultinn ei profuit, ut in sequentibus monstrabitur. Postqiiam igitiir Luscinius omnium aitium ex integro consecutus est scientiam, libros quoque poetarum ae philoso- 5 phorum ab eodem Yirgilio non omisit audire. Ex tunc ita- quc ac deinceps ad altiorem pliilosopliiam oculum mentis di- rigens, nomen magnorum philosophorum sortitus est et hono- rem, non tamen sine multorum invidia. Invidebant enim ei quani pkirimum qui ad summam scientie eius perspioacitatem lo pertingere non valebant, dolebantque puerulo reverentiam ex- hibere, que sibi senibus nogabatur, Unde et euni veneno vel alio aliquo modo extinguere eogitabant, sed eorum malitiam terror Yirgilii et regalis prosapie auctoritas aliquantulum refre- nabat. Yerum cum invidia suum semper possideat et tor- 15 queat possessorem nee eum vel momento quiescere patiatur, non potuit illorum odium, quod genuerat et stimulabat in- vidia, diutius cohiberi, quin eo dolose ad convivium invitato ivino venenum admiscerent, quod tamen eum non latuit, quia iam antea hoc ipsum et eorum erga se malivolentiam per 20 predictas regulas cognoverat. Yeruntamen bee callide [142*^] ignorare se simulans aiebat invitantibus , non debere nee de- cere tantum tantorumque convivium absque YirgUio et Ro- manorum nobilibus celebrari. Si veniret illo, eorum quidem magnificentiam gratanter rcciperet, paratus etiam, cum opor- 25 tunum foret, eorum viceni rependere largitati. Ceterum au- tem sine Yirgilio suo, cum fidei sue commissus esset et ma- gisterii eius virgam supra modum pertimesceret, nee posse sed nee audere quicquam vel modicum facere affirmabat. Hiis et huiusmodi auditis illi contenebrati in malitia sua invitant 30 Yirgilium, vocant etiam aliquos Romanorum, parvipendentes si et isti illo potu letifero deficerent, tantummodo ne Lu- scinius manus veneficas evaderat. Instructo igitur convivio dis- cumbunt singuli secundum etatum vel dignitatum differentiam, Yirgilio tamen utpote honorabiliori, quem lionorare omnibus 35 6 non] felilt 10 perpicacitatem] fehlt. 18 eo] ei. — dolose] dola. — IG — a cesare preceptuni erat, priiuum locum convivii teuente. Ille vero, qui invitaverat, quique caput malitie erat, cum quibus- (1am aliis ministrabat. Appommtur convivantibus supra nu- merum fercula, diversa pigmontorum genora propiuantur, et 0 cum magna letitia et habundantia eonvivium colebratur. In- terim autem Luscinius regulas suas animo revolvens expecta- l)at, quando potus ille, quern sibi miscuerant, defferretur. Dum ergo perageretur eonvivium refectique essent con- vive omnibus, que ad esum humana oxcogitari possunt arte, 10 ecce ille pestifer, tortuosus serpens, quem caput malitie vo- cavi, aureum poculum magne capacitatis attulit plenum morte, posuitque ante Virgilium. Statimque nares discumbentium quadam suavitate odoris capiuntur, irritantur ad bibendum appetitus singulorum, iam singuli potum letiferum postulabant, 15 iamque Yirgilio porrigebatur, cum Luscinius poculum i-apiens manuque cunctis silentium indicens: Yereor, ait, ne ista sua- vitas aliquod contineat amarum, quia apis cum melle gerit aculeum et piseator liannim in esca iacit piscibus capiendis. Illi autem quos cauteriata redarguebat conscientia, ad liec 20 verba rubore perfusi satis secundum poetam [143"] vultu et colore actum criminis fatebantur. Attamen dissiuuilare et re- spondere aliquid temptantes aiebant, regis filium non equas sibi obsequium prestantibus referre gratias, qui tale verbum licet ioculariter in medium piotulisset. At ille: Ex hoc, 25 inquit, probabitur, vos ad lioc verbum, quod non iocans, sed iratus protuli, immunes esse, meque ac socios bono ac simplici animo invitatum, si primi biberitis ex hoc potu. Alioquin per patris cesarisque salutem vite nostre contraria macliinati estis. Quid ngerent, quo se verterent, quid ad obiecta responderent, 30 undique eis angustie, undique coartatio s])iritus, undique desperatio salutis. Yidebant enim sibi duo i)roposita, quo- rum unum vitare non poterant, mori videlicet an bibere. Sed quod e\ duobiis eligerent, ignorabant, sciebant enim, quod et si bi- berent moriendum sibi esse, sin autem, ut malefici cesari tra- 35 derentur diversis tormentorum generibus cruciandi. ^felius tamen rati propria deficere manu, quam aliorum ludibrio 19 quos] quod. 35 diversis — orueiaiuli] am Rundo — 17 — subiacere: In hoc, inqmimt, scies, o Luscini, nos nicliil tibi mali vel consedontibus fiiisse machinatos, si post sumptum hoc pigmentum tribiis supervixerimus diebiis. Sumptoque qui detiderat poculo bibit, ac deinde participibus sceleris sui tradidit ebibendum. Qui biberunt, et secundum dictum sa- 5 pientis in foveam quam foderant aliis incidentes, statim in ipso comdvio ocuhs a capite exihentibus expirarunt. Sicque illustris puer sua industria se et suos a morte Hberans in emulos callide rindicavit nomenque sibi celebre apud nobiles et ignobiles acquisivit, nee ultra ausus est quispiam contra ^^ eum sinistri aliquid machinari, sed nee cogitare quidem, om- nibus divinitatem ei inesso putantibus, per quam haberet pre- scientiam futurorum. Ipse autem cum tantus esset tantusque estimaretur ab hominibus paremque eum sibi in omni facul- tate Yirgilius predicaret, numquam tamen ei consedere voluit 13 vel equari, sed semper sub virga eius et disciplina mansit, ac si tunc primum olomenta disceret litterarum. Undo ex hoc maxime eius humilitas comprobatur, quia cum ipse pro- cere stature esset, Yirgihus vero pusille , ambulans vel stans cum magistro incurvato contracto corpore erat, ne altior eo 20 vol prestantior videretur. [143''] Peracto itaque Luscinius sub disciplina Yirgihi septennio, cum iam in artium sou philosopbie sciontia nuUi secundus videretur, contigit, ut quadam die, YirgiUo ad de- ducendum tempus egi'esso, ipse solus in cubiculo remaneret, 25 .. seratoque ostio in libello illo conscripto de artihus legeret astronomie regulas tenacius commendans memorie, cum su- bita aninii mutatione turbatus ingenti clamore emisso in ter- ram corruit resupinus. Yoce ergo tanti doloris audita per- territa concurrit familia , convolant vicinarum domorum viri 30 ac nuiUeres , quid acciderit , quidve tantus dolor significet queritantes, moreque sue impatientes seris hostii confractis cum impetu irrumpunt cubiculum videntque Luscinium super pavimenta iacere oxanimem. Propius ergo accedentes pal- pant singula corporis membra, inveniuntque rigida caloris to- rss tins ac sensibilitatis carentia, nisi quod tantum circa cor calor permodicus, pulsusquc tenuissimus senticbatur. Aderat 25 tempus] corpus. — 18 — tunc forte inter alios quidam niedicinalis artis peritus, qui iiitcl]ii>-ens ex tristitia defectum animi fieri suffocarique spi- rituni intra cor sanguine undique coagulate inclusum, iubet ut sibi cclerius aqua frigida ac callida deferatur. Qua ablata, r> oxtrcnia membrorum porfundit frigida, callidamque lane in- fusani in modum eniplastri pectori coaptat, ut videlicet actua- lis olementi calor sanguinem coagulatuni paulatim dissolveret, dissolutuniquc ad singula membrorum loca remitteret, pristina ofticia peracturum. Ac si spiritus ab inclusionc liberatus li- 10 berum artoriarum meatun recipiens, motum quoque corpori prestarct, apponit etiani naribus odoriferas species, que spiri- tum attraherent et confortarent. Hoc ergo facto post semis here spatium native colore ac calore motuque mombris red- dito surgens Luscinius resedit, stupidus de tanta multitudine 15 populi congregata. Satis autem ex liabitu vultus dolorem et tristitiam declarabat. Interea duni liec agerentur, Virgilius rei, que accide- rat, ignarus rcvertcbatur, comitatus quibusdam Romane urbis pbilosopliis ac senioribus, in ipsoquo ingressu atrii domus 20 tristem a quodam percepit mintium, quod scilicet Luscinius [143'] suus morte subitanea defecisset. Ipso vero auditis vornaculi sui verbis expavit et consternatus est animo, et quamquam magnanimus, quauKpim exeniplis documentisque virorum fortium advcrsa et pros])era equa lance ponderare 25 doctus essot, non omnino tamon dissimulare potuit, quin con- ceptum dolorem singultibus verba et spiritum intercludenti- bus et prorunipentibus lacrimis vellet nollet manifestaret. Pugnabat tamcn cum affectione virtus, et doloris magnitu- dincm intra pectoris angustias ut poterat comprimobat, sed •"0 dolor veliemens oculoruni pnbre gutturisque spiraculo sibi negate instar ignis reclusi vicina quequc depascentis loca am- plius atque acrius circa precordia seviebat. Tandem autem domum, ut putabat luctus, cum pliilosopborum seniorumque turba ingressus, cum iam magis de exequiis, quam de vita 35 Luscinii cogitaret, iniectis in cubiculum oculis, quem defunc- 2 defectuin] dcfunctum. 14 Luscinius] von liior nil im ori^'innl stots rtioso form. 2i) coiniu-imcbftt] folilt. — 19 — turn merebat, preter spem videt Yiviim inter medios populos residere, intiiitusque eum melius signa quedam tristitie doloris- que ex faciei pallore deprehendit. Eiectis igitur a culDiciilo cunctis exceptis quibusdam familiaribiis , sciscitatur ab illo doloris ac ti'istitie eaiisam. Ille autem iterum longa imo 5 pectore trahens suspiria in hee tandem verba respondit: Dum, inqiiit, tii, o illustrium virorum vertex, liodie hora nona me relicto in cubiculo ad spaciandum exisses, forte nostrum arripueram libellum, ut regulas illas asti'onomie me- morie firmius commendarem. Et ecce in prima facie pagine 10 ex aeris immutatione lieu matrem meam, quam unice dilige- bam, defunctam esse cognovi patremque Dolopatos aliam sibi in coniugium copulasse, iamque etiam legates a so dimi- sit, qui me reducant in patriam regni dyademate coronandum. Ego autem turn pro morte matris tum pro nostra separatione i j in tristitiam versus animi etiam defectum passus sum, ot nisi humana ars succursum prestasset, forsitan de me iam scn- tentia data foret. At Tirgilius: Et ego, ait, hec iam dudum precognoveram , sed liactenus sub silentio tenueram, ne, si tibi hoc propalassem, viderim tibi doloris ac tristitie auctor 20 existere. Gratulor autem, quod hoc per te [143*^] ipsum co- gnovisti et tue subtilitati congaudeo, video enini et gaudeo te omni scientia eruditum omnesque philosophic ascendisse gra- dus. Sed meminisse debes te artium initia a tuo Yirgilio suscepisse, decet te quamquam regem, quamquam alti gloria 25 sanguinis insignitum, quamquam etiam miclii scientia et ami- citia coequeris, eum, qui te ad pnaginem divini reformavit numinis dum advixeris revereri. Nee immerito. Si enim amandus et colendus est pater a filio , quia eum car- nali coitu sui ipsius inpotentem in luceni protulit, quanto 30 magis est preceptor a discipulo diligendus, qui ei divino- rum prebuit notitiam secrotorum. Ego autem, quod maius est, ipsius lucem divinitatis tibi infudi. Scis etenim, me nichil de humanis divinisque te colasse secretis, quin ea tibi de verbo ad verbum ut amico, non discipulo, denudavcrim, 35 8 nona] none 10 commondarom] fehlt. 24 — 25 a tuo - rogem] am rande. — 20 — . et gratias ago, quod ea vivaci memorie firmiter commendasti. Gratias inqiiani, ago, quod talem discipuluiu habere merui, de cuius perfectione uierito possim apud summos etiam pliiloso- plios gloriari. Amor igitur, qui Imcusque inter nos habitus T) est, rogo, maneat iuconvulsus, nee ullo temporum frangatur senio, sed de die in diem renovetur, et licet multis terrarum spatiis multis que intervallis temporum corporaliter dividatur, corde tamen et animo alternis semper amplexibus astringatur. Dum ergo a me dimissus paternum obtinueris regnum, 10 exhibeas te in rege philosoplmm et in pliilosopho regem, re- giam pliilosophie disciplina temperans niaiestatem commen- dansque plwlosopliiam regia maiestate. Omnibus te in quan- tum licet conformare studeto, omni etati, sexui vel eon- ditioni ins suum tribuens, studeasque magis amari, quam ti- 15 meri. Sed de hiis hactenus; sufficienter enim de huiusmodi ab ipsa philosophia instructus es. Ceterum autem quoniam necesse est et sic oportet fieri, ut me in urbe relicto in patriam repedas, antea quam id fiat, unum, quod postulavero, volo ut concedas. At Luscinius : Et 21) que, ait, vel quanta potest esse petitio, quam tibi possim vel audoam denegare? Etiam et si paternum peteres regnum, ul- tronous concederem. lube ergo quod libet, et tuam edicito vohintatem. Yirgilius : Prius, inquit, certo michi iuraveris per patris cesarisque salutem, quod quicquid precepero obser- 2» vabis. luravit ille se observaturum quicquid preciperet, quam- quam ipsuni grave et difficile, si tamen [144"] ab ullo possit homi- num observari. Yirgilius: Iiibeo ergo et auctoritate magistri tibi precipio, ut ex ilia hora, qua a me separaberis, nulli verbum loquaris, non in via, non in ])atria, non regi, non regine, non 30 principibus regni tui, sed nulli omnino hominum, donee iterum tuum videas preceptorem. Tleu, ait, Luscinius, et quis tarn grave preeeptum sufficiat observare, cum istud sit membrum, quod facilius labitur ac difficilius precavetur, et quis inquam hominum linguam et officium loquondi habens istud potuit, 35 si non omnino nuitus t'uisset et elinaui,s'? In nuito etiain mo- 13 — 14 conditioni] comliHonis. 18 rcpeilas] t'clilt. 22 edicito] odicio 31 quis] quid. — 21 — turn lingue, licet infructuosum, videmiis. Sed esto, ecce itu- rus in patriam, tuis iit me decet volens obedire mandatis; frenum lingue mee ponam, ponara ori moo non solum custo- diam, verum etiam ostium rcctibus ferreis obscratum. Cum igitur me post longum tempus salutaverit pater, cum regina, 5 cum principes regni nobilesque matrone me laudibus sustol- lent ad sydcra, quomodo istud membrum inquietum et im- patiens potero cohercere, quin statim ad verba favoris recludi contempnens ostio silentii diruto in medium exiliat? Ut vi- deo impossibilia tuo Luscinio precepisti. Yirgilius respondit : 10 Tu certc, inquit, Luscini iurasti et spospondisti, te ea, quo preciperem servaturum. Si me mandataque mea tanti osti- mas, observabis; sin autom, despicios. Aliam viai non in- feram tibi. Verum utruni observaveris noc ne, michi citius innotescet. Ad hoc Luscinius: Mei quidem propositi meeque 15 voluntatis est, o illustrissime preceptor, tuis semper et in omnibus obedire mandatis, sed nee in hoc voluntatem tuam si potero preteribo. Cum igitur hec et alia multa mutuo adbuc in cubiculo positi collocuntur, superveniunt eis legati regis sole iam ad 20 occasum vergente, Virgiliumque cum amicis et discipulo re- verenter ex parte regis Dolopatos salutant. Quibus ut dece- bat resalutatis Yirgilio quidem regis insinuant mandata, dona offerunt cum regalibus epistolis, quibus ot matris obitus et patris declarabatur voluntas. Quibus Yirgilius respondit : Bene 25 esset, ut mandatis parerom regis, si micbi liceret ad patriam cum Luscinio repedare. Yerum cum ab urbe longius pi-oce- dere nequeam, cosaris quodam [1 44''] negotio prepeditus, intolera- bilis videtur michi eius recessus. Tamen quamvis michi gra- vis separatio videatur, voluntati domini vestri contraire non 30 possum, ne dum iugi cupio amici contubernio frui, eius feli- citatem magis videar impedire ; verum tamen mane cum do- mini vestri filio prefecturi, quod diei superest cum nocte se- quenti dum vacat in letitia mutuisque colloquiis pariter ex- pendamus delicatioribuscibis acpotibusindulgentes. SoUempnes 35 25 Quibus — respondit] fehlt. 25 Bene] Leve. 27 ab] am rande. 99 itaqiie cpulas alternaque colloquia usque ad diei sequentis initium protraxerunt. Cumque iam rutilans aureis aurora radiis suum terris iubar infunderet, Luciferque dudum precurrens Pliebum proxi- 5 mum testaretur, surgunt legati itinerisquo sui stramentis regis sternimt veliicula, sicque ascensis equis una cum Lus- cinio Virgilioque urbem egrediuntur, iter suum versus patriam dirigentes. At Yirgilius eos usque ad vadum quoddam, quod sexto ab urbe miliario preterfluit, secutus, ubi ultimum vale 10 dieturus figit gressum. Tunc ergo alter incumbitalteri, alternant amplexus, ingeminant oscula, singultus conmiunicant singul- tibus, suspiria suspiriis, lacrimas lacrimis admiscentes, sicque alter abalterodum deficit sereficitctrefectione araici amico refec- tio generatur. Sed quot ibi suspiria, quot lacrimc, quot ibi sin- 15 gultus ab uno pectoris utrimque eruperint, quis enumcret? Tandem autem post longum temporis spatium ultimum illud vale facientes Virgilius dimidium aninie sue commendat legatis, revertiturque ad urbem dimidiatus, cum partem anime Lus- cinium derelinquit. Luscinius vero itinere suo pergens non 20 minus se dolore Yirgilio suspiriis ac lacrimis tcstabatur. Sed quotiens dum paulatim ab invicem elongarentur vultibus re- tro versis in itinere substiterunt, ut saltem mutuis se oculorum aspectibus recrearent. Tam diu enim quisque incerto pede itmereque ancipiti vectus est, quousque montis moles intor- 25 posita alterum alterius aspectibus defraudarot, sicque hie ad urbem, ille vero repedaret ad patriam. Luscinius autem iniuncti sibi a magistro [144'] precepti non immemor os suum continue silentio condempnabat, nulli onmino sociorum alloquentium se respondit. Illi vero pu- 30 tantes eum in artibus occupari aut pro magistri absentia mestum fore, illo quidem die et crastino a colloquiis tem- perarunt, rem quomodo ageretur penitus ignorantcs. Cumque adhuc illo in silentio permancnte dies tertius illuxisset, iam- que ad fines Sicilio propinquassent, verentes ne diuturno 35 silentio inmoderataque tristitia usum loquendi omnino dedis- ceret, ilium nunc seriis, nunc ludicris pulsant, nunc de patris, nunc de regine gloria, nunc de principum regni multitudine, nunc etiam do nuilierum pulcritudine verba movent. Cum — 23 — vidorent igitur quod nee sie qiiidem illiid g-ravc frangeretur silentiuni, iicc blandis nee tristibus moveretur, credeijtes vera- citer sensum animi et liugue ofticiura amisisse, eonturbati et ultra quani dici possit perterriti capillos evellere nt absque niisericordia unguibus lacerare vultus ceperunt, de so sibi 5 in hec verba conquerentes : Heu nobis, quid faciemus, quo- modo seducti sumus, que nostra miseria, quod nostrum in- fortunium hoc malum meruit, ut liac legatione fungeremur? Ye nobis, filium nostri domini sane mentis et eloquentissi- mum a magistro suo recepimus, et ecce inter manus nostras, lo noscimus quomodo, obmutuit. Qua igitur fronte patri filium unicum mutum reddcmus, qua audacia eius terribili astabimus aspectui? Numquid non ilico nos ut maleficos coram aniicis, uxoribus et liberis diversis cruciatil)us lanialiit neque enim excusationem nostram audire sustinobit, putans nos filium 15 suum instinctu alicuius inimici sui veneno vel maleficiis per- didisse. Nonne igitur melius ac tutius vidctur, ut fuge quo- rentes presidium in liac ci\atate regis filiimi deseramus? Sed quo nobis fugere, quo ibimus, vel quo a facie eius fugiemus ? Quis locus, quis terre angulus, que caverna vel latebra nos 20 celare poterit? Etiam si in exti'omis maris liabitaverimus, si viventes descenderimus in infernum, inde nos manus virtutis sue [144'^] abstraliet, captivosque reducet in patriam, et ibi coram amicis, uxoribus liberisque nostris ludibrium cuncto popiilo statuemur. Ye nobis miseris, ve nobis infortunatis, 25 quia laqueum incidimus, de quo non possumus liberari. undi- que ti'ibulamur, undique angustiis coartamur. 0 mors, que mille modis in prosporis constitutos incautos perimis, cur nos preteriis in miseriis constitutos, cur te desiderantos videris fugere? 0 nos felices, 0 nos terque quaterque beatos, si 30 ante hos sex annos in illo vel in illo bello in obsequio regis positi gloriose mortui fuissemus. Sed nosti-a miseria, nostra infolicitas nos huic obprobrio reservavit. Sed numquid non melius est, ut propriis manibus et gladiis fugientem que- ranius mortem, nosmetipsos perimentes, quatinus per huius 35 mortis compendium a regis crudelitate et ab eterno obprobrio 6 — 7 quomodo — sumus] am raude. — 24 — liberemur? Hiis et aliis pluribus conquest! legati verbis om- nino iam de salute dcsperantes arreptum nudatumque gladium suum suo quisquo lateri immcrgendum apponit, quod cum corneret Luscinius , festinanter eorum pedibus se provolvens 5 quibus potcrat nutibus et indiciis eos exorabat, ne opus fle- bile perpetrarent, ac singulos oculis liniens, fovens amplexibus eorum tristitiam in quantum poterat allevabat, quos etiam ut securiores efficeret et de salute redderet certiores, Uteris in cedula propria manu scriptis eo,s amraonobat, no mortem que- 10 rerent, dum possent beate vivore, quia et ipse eos, do quo verebantur, optime apud patrem Dolopatos excusaret et red- deret absolutes, et forsitan aliquando soluto lingue vinculo loquerctur. Recreati igitur aliquantulum legati ad regem re- pedare quanto citius possunt festinant. 15 Interea Dolopatos cunctos reges ct principcs, sue sub- ditos potestati ad Palcrnitanum fecerat conveuire, volens quod et filio, dum coronaretur, assisterent, et suo oniinio et fideli- tate fticta ab ipso regna reciperent et lionores. Congroga- verant etiam in hac eadem civitatc frumenti et vini cuncto- 20 rumque, que terra marique vehuntur, que esui omnium ad- ventantium sufficere possent. Sed quis [145*] numerum eorum, qui de longinquis vicinisquer egnis advoncrant, compreliendere vel estimare valeat? Tanta enim militum mimorumque ac saltatorum illic advenerat multitude, ut nee etiam tertiam 25 partem tanta civitas tantumque palatium capere posset, sed sparsi per camporum planitiem in cireuitu civitatis et in terri- toriis habitarent. Legati autem iam penetrati Sicilian!, cum ad quoddam castrum, quod decern a Palorno distabatur mili- bus, porvenissent, ibi paululum quicsccntes regi per nuntium 30 mandaverunt, ut stipatus regum et principum suorum miilri- tudine filio suo occurreret advontanti. Cognito rex adventu filii supra id qutxl dici potest exhylaratus per universam ilico civitatem preconis voce cla- mari iubet, ut omnes reges et principcs et quicumque do mi- i35 litari ordine esscnt, filii quoque nobilium a quartodecimo anno et supra, sed et matrone nobiles ac virgines decenter ornate in crastinum foris portam Romanam convcnirent, ob'S'iam ituri 9 'JlO — filio a studiis revertenti. lubet ctiam preconari, ut quicquid in aiiro vel argento gcmmisqiie ac diversis palliis prctiosum inveniri posset in civitatc crastino in via Romana a porta us- que ad palacium in lionorem Luscinii exhiberetur, eademque via palleis sericisquc diversis coloribus sterneretur, ne quid o turpe vel fedum oculos offenderet intuentis. Erat tunc videre ad vocem preconis totam resultare vocibus civitatem, hinc corizare virgines, hinc adolescentes colludere, hinc mimorum saltatricunique plausus, hinc musicorum instrumentorum con- crepantium melodiam in altum ferre. Preparabant igitur se 10 cuncti in occursum Luscinii ct illud crastinum cum magno desiderio expectabant, maxinie vero virguncule et adolescen- tuli, quorum etas magis delectatur spectaculis. Cum igitur Phebus noctis obscure depulsis tenebris letior sohto aureum terris iubar spargens optatum sua pre- '5 sentia crastinum iUustrasset, gratum cuncti sompnum propel- hmt ab oculis et se festinant in occursum Luscinii preparare. Hinc reges ac principes purpuras suas vestire, aureas capiti- bus coronas colloquc torques coaptare [145''] student, inde vero matrone cum virgunculis suis fuscare facies satagunt, ut 20 colorum reddantur beneficio pulchriores, et quicquid monilium, quicquid ornamentorum muliebrium excogitari vel inveniri po- test, sibi cum magna ambitione magnoque gaudio circumponunt, suamque in speculis speciem contomplantur. Adolescentibus vero ac scutiferis summum studium fuit equos mulasque regum 25 matronarumque frenis aureis infrenare, sternere stramentis sericinis. Paratis igitur compositisque universis, primi omniimi reges ac principes cum omni mihtum iuventute ascensis equis exeunt civitatem, quos matrone cum virgunculis suis mulabus baiulis subsecuntur, congregatique in unum foris portam 30 Romanam adventum regis Dolopatos prestolantur. Et ecce ipso rex stipatus militum suorum multitu- dine cum mimorum saltatricumque ac cytharedorum cytliari- santium in cytharis suis agmine, sedens super equum dignum 8 colludere] collidore. 15 aureum] aureas. 30 et] fehlt. — 26 — regie maiestatiy. Et ipse qiiiflem spociosus forma pre ciin - ctis qui adcrant rogibus erat vestitus purpura, gemmatoque diademato coronatus caput, et torques aurca eius inserta collo aceinctusque gladio super femur. Regina vero a dex- 5 tris eius in vestitu deaiirato circumdata varietate, mula Can- dida veliebatur, quam filie regum in fimbreis aureis cir- cum amicte varietatibus cum exultatione et gloria sequebantur. Congregatis igitur eunctis, qui regis occursuri erant filio, in trinum so dividunt agmen. Rex onim cum regibus principi- 10 busque suis, militum quoque et iuvenum decor in unum agmon collecti, reginam cum matronarum et virguncularum turma lento precedunt gressu, omne voro illud mimorum genus in aliud agmen collecti regem precedunt multipliariis musicorum vocibus concrepantes , alii vero a se invicem agmina spatio 15 stadii unius (se contingunt). Sed quis tanti apparatus gloriam, quis divitias possit dcscribere, quis regum principumque or- natum, quis reginc, quis matronarum, quis maximc adoloscen- tularum lasciviontium fastum, quis saltem equorum stramenta sufficiat onarrare? [145'"] Certe non hoc arbitror posse facun- 20 diam Tullianam, sod nee Homerum novem comitatum musis, Nam ut de regum principumque ac mulierum gloria taceam, quicquid in cquis supellectilis erat aut auruni aut argcntum, aut gomme aut sericum erat. Regina, matrone aut virgun- cule vix vestium cultum moniliumque pondus sustentabant, 25 quoniam tunc ibi iuxta poete dictum minima pars erat ipsa puella sui. Interim autem qui in civitato manserant a porta Romana usque ad palatium divcrsis palliis ac multis coloribus stravcrunt viam , dcxtrorsum sinistrorsumque appondentes quicquid pretiosum, quicquid odoratu suave, quicquid visu 30 pulchrum in auro, argento, gommis, varioque ornatu, vel in cuncti generis speciebus in civitato potuit inveniri. Deniquc ipsum palatium templumque lovis intus et extra eadem gloria vestivere. Rex autem Dolopatos cum agmine suo lento incedons 35 gressu cum in quandam spaciosi campi planitiem, duobus iam pcractis miliaribus, devenisset, vidit a longe filium venicntem proximumquo fore mimorum turme, qui statim laxatis equo habenis ipsumque calcaribus urgcns per medium campi illius — 27 — planitiem celeri cursu vectus pervenit ad filium, qiieiii iam raiini suoriini musicoruiii vocibus salutabant. Ruunt ergo in niutuos amplexus pater et filiiis optataque diu sibi inprimimt oscula, copiosius tamen pater nunc mellifluum os, nunc tene- ram faciem, nunc ilia duo oculorum sydera deosculatur. Yi- 5 deres tunc regcs, principcs, milites et adolescentulos certatim concurrere, salutare Luscinium, osculari, demissisque cervicibus adorare, patrem igitur et filium undique vallantes pariter ad civitatem vestigiis retroversis repedant. Regina vero ac ma- trone cum virgunculis suis molliter ac gradatim, ut moris est 10 feminarum, incedentes longe adliuc aberant. Que ubi repe- dantibus sociate sunt, prior regina Luscinium reverenter sa- lutat et osculata est, ac deinde relique omnes, nuUam mariti retraxit zelotipia, nullani pudor virginalis ab osculis [Hd*^] que caste et pudice offerebatur redarguit. Yocesergo omnium tollun- 15 tur in altum laudantiura deos suos, qui talcm ac tantum conces- sissent regi Dolopatos successor em, dulces ergo virguncularum cantilene iuvenumque in equiscurrentiumlusus ac mimorum dul- cisone voces letos omnium animos efficiunt letiores. Cum hac gloria, cum hac pompa Luscinius in modum triumphantis deducitur 20 ad urbem, ipse vero religionis sue non inmemor uno eodem- que modo semper fuit, omnibus hylarem exliibens faciem ac salutantes se sine voce, motu labiorum, oculorimi nutu, ac submissione capitis resalutans , nee potuit quisquam in tanto tumultu concursuque populi eius advertere silentium. 25 Cum audissent, qui in civitati remanserant, quod iam proximus esset Luscinius civitati, exierunt ei obviam cum floribus olivarumque raniis clamantes et dicentes : Gloria, laus et honor filio Dolopatos regnaturo, sicque cum precedentium subsequ en ti unique laudibus cum cytharis, cjTubalis et psal- 30 teriis simphoniis et sambucis omnique genere musicorum ingreditur civitatem, via ilia auro, gemmis sericisque sti-ata pergens ad palatium. 0 cum quanta rerum gloria, cum quantis divitiarum copiis receptus est! Putares ibi confluxisse quicquid glorie continet orbis, quicquid aurcis harenis Pactolus traliit, quic- 85 quid lapidum gemmarumque nutrit India, quicquid habet Ale- xandria specierum. Sed quid explicare singula frustra conor, nunquam cum tanta gloria, cum tanta pompa tantoque appa- — 28 — ratn Roma potens orbisquc domina aliqiiem suonim recepit consulum, sed ncc siiuni Octavianum de Cleopatra triumphan- tem. Ipse etiam sol Luscinio qiiodammodo famiilans solito clarior illiixerat terris, qui luminis siii radios in obioctas sibi 5 auri argentique ac gemmarum copias vibrans eorum in tan- him augmentaverat fulgoreni, ut roverberata fulgore intuen- tium acies in so ipsam refleed eogeretur. Sic ergo ventum est ad teniplum lovis, ubi pater pro filio, quern post longum tempus receperat sanum, diis gratias agons plurimas victimas 10 [146'] innnolavit, dimisitque singulos ad domos et ad tentoria abire. Ipse autcm et Luscinius cum privata familia palatium illud auro, gennnis palliisque vestitum ascenderunt. Luscinius vero Virgilii preceptum quasi quoddam signum ante oculos poncns, linguam suam arte custodie mancipabat, salutatio- lo nibusque ac plausibus omnium nutibus oculorum motuque ca- pitis absque linguo officio respondebat. Nee potuit pater hoc illo die advertere, quadam letitia inenarrabili sensum ani- mumque eius penitus occupante, sed ncc alius quidom excep- tis legatis, qui roi conscii crant. Verum cum Phebus suo 20 cursu peracto in hesperias se recepisset undas, noxquc sopori quietique liominum ordinata primis tenebris advenissot, rex Dolopatos cum regina in suum cubiculum se recepit. Lus- cinius autem vii'guncularum sibi doputatarum ministerio in aliud cubiculum collocatus ilico membra dat fessa quieti, ani- -5 mum()ue specta culls lassum grato sopore reficit. Ilanc noc- tom Dolopatos de crastino apparatu sollicitus totam duxit insonnem, surgons voro summo diluculo venit ad cubiculum filii insinuaturus ei intontionem et consilium suum exploraturus- que eius super hoc voluntatem. Exclusis ergo a cubiculo vir- i^O ginibus ostium obseravit filiumque excitatum, salutatum ac deosculatum, hiis verbis allocutus est: (^uo mundus isto feratur, dilectissimo, casu cuivc facto incer- toquc genus homimim subiaceat, to optinic scire, fill mi, non ignore. Hie enim, ut nosti, mundus semper labilis stareque i35 nosoius varietati et inconstantie sue sues subigit amatores alios aliis cogit succedcre, illos eicit, ut istos introducat, pri- vat illos honoribus ac divitiis et ad solum usque humiliat, — 29 — ut istos exaltat, ditatos post modicum deterius ruituros. Ipsos preterea reges ac principos, qui quodammodo naturalitcr mundi polleut divitiis, quanta inconstantia , quanta varietate casuum fortuna deludit, Nunc letis erigit, nunc advcrsis deicit variisque angit doloribus, [146"] nunc ad summam oxtollit 5 gloriam, nunc iterum ad ultimam redigit pauportatem. Sic varium fortune lubriciim dat duLium tribunal indicium, sic omnia sunt liominis tenui pendentia filo. Ipsa ctiam inimica mors nature hominunuiuo dovoratrix equo pede pulsans re- gum turres, pauporum tabernas, nee regi nee pauperi scit 10 parcere. Non illam terret purpura, non auro argentoque domus tecta, non illam excludunt turres in montium super- ciliis constitute, quin eo modo regem inter purpuras aurum- que cubantem indilferenter perimat, quo pauperculum ho- muncionen in tuguriolo commorantem. Et hen, cum diutius j5 se quis potentum victurum putat, acturumque plura, tunc ilium mors occupat insperata. Invida est enim fatorum series summisque negatum stare diu. Hodie homo in regni solio positus ut deus ab liominibus adoratur, eras si mortuus fuerit, ab eisdem, a quibus adoratus fuerat, ut cadaver fotidum ab- 20 liominatur. Yidens igitur in rebus tantam fallaciam muta- bilitatemque, quodque incortus sit homini finis suus, boni esse consilii visum est miclii, si duni vitalibus fruor auris, dum mea prosperis ventis navis deducitur, tibi regnoque Sicilie in posterum providerem, ut quandocumque post hoc me fata 25 suprema exemerint humanis rebus, tu securus de regno sis, resque publica composita maneat et pacata. Hoc enim magnis regibus summo cure fuit et ob hoc felices commendabilesque feruntur, si regna sua composita reliquissent. Feci ergo te cum magno cordis desiderio accersiri, ut te antequam moriar 30 regni constituam successorem. Hec est intentio mea, hoc con- sihum meum, hoc votum, hoc viscerum meorum desiderium. Ego enim deorum adiutorio mundi gloria fehciter hucusque usus sum, fortiterque annninistravi regni negotia, et ecce iam labore et senio fi-actus sum. Spiritus mens attenuatus est, 3.') 3 inconstantia] oonstantia. — 30 — defecit virtus et fortitudo recessit, subinh-avit corpus debilitas, tremor membra occupavit, nichilque miclii aliud superesse video, quam sepulchrum. Emeritus itaque tibi cedo, resigno honorem regni et honoris pondus. Tu ergo philosophorum 5 stud ia intermittens ad patorni regni nogotia animum [146"^] transfer, succede patri forti, tu fortior feliciorque felici. gesta mea tuis amplioribus illustrans factis. Hec et hiis similia patre peroranto Luscinius quidem aures prebebat verbis, linguam vero suam iugi silontio coar- 10 tabat. Quod cum cernoret pater ait: Quid est, fili, quod taces, bona ne an mala tibi videtur talis intontio. placet an displicet? Tuam, fili, edicito voluntatem : quid tibi videtur? Illo autom taoento, cum iam irascerctur indignarcturque pater, Luscinius amplcxatus eum iterum atque iterum osculatus qui- 15 bus poterat signis se omnino non posse loqui monstrabat. Pater hoc intellecto turbatus animo ac stupens ait: Cum septem esses annorum matcrnam perfecte sonabas linguam, et modo, cum quindecim peregeris, mutus effectuses? Ideo hbe- ralibus studiis imbuendum te tradidi, ut mutus fieres ? Tantum 20 ne tibi prestitit ilia eloquentie mater rethorica! Quid est quod accidit? Si vere obmutuisti an mea verba spernis meamque derides senectutem, indignum me tua responsione iudicas? Cumque hec dieens pre dolore niniio hac illacque agitarot caput, manusque comploderet, Luscinius humili simplicique vultu 25 pedibus eius provolutus nunc ipsos pedes, nunc ipsas mamis, nunc venerandam capitis canitiem deosculatus, per hoc at- testans, quod non contomptus patris csset in causa, sod ne- cessitas. Sed magis hoc eius agmentavit dolorem, ita ut modo seipsum, modo Yirgilium, modo Icgatos huius mali actores 30 hiis verbis proclamaret : lieu, unde miclii consilium fuit, ut filium unicuni a me romovorcm ! luiius doloris ego ipso michi auctor existo. () Yirgili, ubi est amicitia, quam hugebas, ubi 4 honoris] onoris. 5 rogni] folilt. 8 hiis] aliis. 19 te] fohlt. 28 hoc] ox hoc. 31 liuius — existo] am rande. — 31 — fides! Ita eriidisti amici filium, ut miitum redderes? Sed quis hoc tibi imputet, quis crodat te filio Dolopatos cesarisquo nepoti hoc intulisse makim? Sed lioc pessmiis legatis imputo, liii ahcuius corrupti pecunia te bono ciistode remote fihum perdiderunt. 0 homines maleficos, o venefieos, o millc mor- !"> tibus perimendos, ubi ci-uces, ubi cciilei, ubi Sicidorum tormenta! 0 si taunim cneum haberem, ut hos inchisos igneque supposito horrendum cunctis spectaculum exhiberem ! Luscinius autem videns dolorem [146'^] patris esse vehemen- tem legatisque iam mortem parari, sccdulam calamumque et 10 atramentum cum festinatione sumit, scribens patri, quod eius non despiceret senectutem, nee a Yirgilio, nee a legatis aliquas insidias passus esset, sed hoc ei ex matris defuncte tristitia dum veniret acciderat; absolvit ergo et magistrum et legates a criminis suspicatione. 15 Interim autem dum hec in cubiculo aguntur, amici regis in palatium convenerant , tractaturi cum rege de hiis , que coronando Luscinio deberent fieri. Querunt ubi sit rex, per- cipiuntque eum summo diluculo filii cubiculum introisse. Accedunt autem ad ostium, pulsant fiducialiter ut amici et 20 ut sibi aperiatur postulant. Rex vero, ut audivit adesse ami- cos, surgit cito cum vultu lugubri eisquo aperit. Yisis ergo amicis iterum solvitur in fletum, deducunt oculi sui lacrimas et palpebre defluunt aquis, dolor, singultus, suspiria renovantur, turbantur amici stantque attoniti, stupent novitatem reique 25 mutationem mirantar. Sciscitantur quid acciderit, undo pristine letitie tanta successerat tristitia. Tunc rex ait: 0 boni amici, qui moe felicitatis hucusque participes extitistis, audite quo- niodo versa sit in luctum cythara moa, et organum meum in vocem flentium, casumque eis filii per ordinem narrat. 30 Amici vero consolatoriis utentes verbis rogabant, ut innate virtutis esset et ne ampliori tristitia animum obsorberet, quia ipsi facerent, ut filius iterum loqueretur. Aiebant eum phisi- cos tradere, quod contraria contrariis curarentur. Nunc ergo, aiunt, utere consilio nostro, et depone luctum iubeque diff'erri 35 11 et atramentum] am rande. 24 et palpebre — aquis] am rande. — 32 — presentem curiam usque in diem septimum, et interim filio tuo quicquid letitie, quicquid gaudii excogitari potest, quic- quid dulce musicorum resonant instrumenta, exibeas. Assi- stant ei virgines speciose, que duloes susurrent modulos eum- 5 que gestu attactuque, oculis et amplexibus ad usum pro- vocont Yenerium. Utatur letioribus cibis vinoque fortissimo, cotidie inebrietur. Nichil fodum, nichil ti-iste eius offcndat oculos, sed cuncta leta, cuncta iocunda ei exbibeantur. Sic profecto tristitia eius inolita animo succedente letitia resol- 10 vetur, omnino abolebitur filiusque [147"] tuus pristinam recipiet loquolam. Inter hec vei-ba supervenit regina, audierat cnim regem positum in merore, que ut doloris causam cognovit consiliumque amieorum , ultimo se regi offert dicens, quod ipsa Luscinium in suis reciperet thalamis exiberetque ei, quid- 15 quid consulerant amici. Spondet se ei lingue officium red- dituram. Confortatur ergo rex, bonum iudicat amieorum con- silium, gratias de oblato officio offert regine, iuratque per deos SUDS, quod si illud efficere possit, regnum illi proprium di- midiabit. Tradidit ergo regine Luscinium, mandavitque regi- 20 bus ac principibus, quod ipse quibusdam prepeditus negotiis filium usque in septimum non posset coronare. Regina autem susceptum Luscinium suis ^^rginibus socia- vit, sunnna cura laborans, ut quod regi promiserat effoctum manciparet. Elegit ergo ex tota civitate vii'guncularum 25 pulcherrimas , que propriis vocibus musicisque instrumentis canere nossent, basque suis virginibus copulavit, precipiens omnibus, ut decenter ornate Ijuscinio die noctuque assisterent, eumque quibuscumque possent modis ad letitiam et ad opus Veneris provocaront. Nullam virginalis pudor retraheret, 30 nulla illi sinum, nullaquo gremium proliiberet. Ille vero lote vitro fuscate coloribus, unguentis variis delinite, amicto splendidis preciosisque vestibus Luscinio , ut preceporat regina, assistcbant , ministral)antque. Et nunc quidem ilium dulci cytharc sono, nunc modulis vocum, nunc ama- •^5 toriis verbis, nunc vero amplexibus, nunc suaviis, nunc etiam impudicarum manum circa loca pudenda attactibus, ad le- titiam ludumque Yeneris incitabant. Hoc monebant violo, lioc rose, hoc lilia, hoc Icctulus floi-idus expetabat. Regina quoque — 33 — ipsa aiiro gemmisque tecta ei assidens ad virguncularum niip- tias ortabatur, et lit cordi eius letitiam facilius inmitteret red- deretqiie ad Yenerem proniorom, vino forti eum inebriare studebat, sciens quod vinuni letuiii facimdiimqiie hominem redderet, quodqiio ebrii et in verba et in Yenerem precipites 5 essent. Quid ergo illustrissinius iuvenis ageret inter colubras cupidinisque flam [147'] mas habitans? In igne positus non arderet virguncularum, quas merito colubras dixi, non enim est astutia super astutiam sorpentis, nee inalitia super malitiam mulieris, harum inquain omnium calliditati non succumberet? 10 Qiiis tarn ferrous, qiiem amplexus tales talia suaria non emol- lirent, cuius cor adamantinum licet ista non frangerent, qiiis tam saxeus , quis tarn insensibilis , cuius caro ad impudicos attactus non titillaret? Et quid mirum? Quem enim sapien- tiim mulierum species non decepit, quem non suliverserunt 15 carum contul)ernia? Sed iuvenis fortissimus et continentissi- mus sciens quo hoc ageretur consilio, sciens quod omni arti ars mulieris prevaleret, statuit et proposuit in animo, quod omnia earum blandimenta preter usum Yenerium ad patris gratiam pateretur, gloriosum sibi tutumque fore arbitrans, si 20 de eo solum, quod captivabat etiam decrepitos, ipse iuvenis triumpharet. Sciebat enim, quod si in hac parte vinceretur, necesse quoque esset, ut et preceptum infringeret preceptoris. Prebebat ergo hylarem vultum singulis earum amplexus, suavia attactusque admittens, in lecticulo vero et ad usum 25 petulantie ut lapis insensibilis habebatur. Sic duos regina sueque virgines in cassum duxerunt dies. At regina dolens suam a iuvene deludi sollicitudinem, magis deliberavit semet ipsam exponere, quam quod cu- peret non expleret. Pretiosiori igitur solito cultu se pre- 30 parat, pectus gemmis, anulis manus, collum circulis, lacte, rosis faciem pingit, addit duplicem vestem, auro verticem cingit, dat auream errare comam per humeros ; banc sic cultam, sic paratam si videres, putares alteram Helenam te videre, pro qua iteriim merito totus oriens commoveretur. Eius enim 35 candori comparata nigrabant lilia, rose pallebant admote rubori. Tali igitur cultu, tanta armata pulcbritudine puellis a tlialamo cxclusis iuvenem inermem omnino pudicitie protectum armis 3 — 34 — aggreditur, obsidet undique, circumvenit multiphariis multi- modisque sermonibus , enigniatibiis variis interrogat. Yibrat ilia ignita ciipidinis iacula, maehinas admovet, illam firmissi- [147''] mam cupiens evertere pectoris arcem, et nmic propria 5 lambendo, conprimendo sugendoque labellula, nunc obliquando circumflectendoque in eum ocnlos impudicos dirigit, nunc agitando brachia ad duellum Venerisque certamen provocat. Sed ille prctenso continentie clypeo iacula machinasque eius fortiter repellit; nee tantum desistit ilia ceptis, sed acrior in- 10 surgit in eum. Dum igitur hoc mode die noctuque iuvonem obsideret, tamen et ipsa obsidens capitur, fitque spolium pre- datrix. Dum enim candorem faciei iuvenis rubor e permixtum sepius contemplatur, dum oculos ridentes flavamque cesariem, dum manus et brachia ceteraque nature munera, nichil enim 15 ei divitiarum suarum artifex hominum natura subtraxerat, dum, inquam, ad hec sepius aciom figit oculorum repente ceco insanoquo capta cupidine tota in amorem Luscinii flagrat. Ex hoc non iam verborum ymaginibus vel circuitionibus uti- tur, sed nude et aperte, ouini timore postposito verbis, suaviis, 20 amplexibus attractationeque verendormn violenter impud(Miter- quo stuprum exigit. Interim autem regom bono animo esse iubebat, prosporaei do Luscinio nuntiaus. Iuvenis voro existi-- mans earn non tani dcj^uduisse , quam versam in insaniam, cum horrore et imlignationo maxima a se rcpulit. Nee tamen 25 repulsa quiovit ilia, sed maiori igno succensa libidinis instat opoi'tunc inportune, semperque ropulsam se pati dolet. Ad fortiora item, incantationum vcneficiorumque recurrit auxilia, consulit herbarum sucos et ex hiis potum confectum bibendum illi propinat. Sed Lnscinius omnia pecognoscens more aspidis 30 surde et obturantis aures suas incantantis vencficia non exau- dit nee potum [147''] admittit amatorium. Ilia vero ncc se prevalere in liac parte videns, ad procos et lacj-imas iterum se convertit, inAdicissimam missorimamque se proelamat omnium, quo fide sua talia ])aterotur; ipse voi'O u'H' movetur precibus 35 nee querclis, nee lacrimis fiectitur impudicis. 4 mam] von liior ub zwcito liand. 6 dirigit] feliU. — 35 — Regina igitur cum nee sic, nee sic proficeret, amorque vehementior eius depasceret intima, ad se vocat puellas suo- rum conscias secretorum casque sic alloquitur verbis: O meo- rum, aii", conscientie secretorum, meeque felicitatis participes, ecce dum regi placere cupio, dum eius affecto gratiam, dum- 5 que ei, ut ita dicam, manuni porrigo naufraganti, ipsa quoque incauta proruo in profundum, sicque nee ilium liberavi, et perdidi memet ipsam. Eius etenim conpassa dolori iilio loquelam promiseram me illi reddituram, ot non solum quod spoponderam non explevi, verum potius, ut de viatore refert 10 fabula, serpontera glaciali rigorc torpontem in sinu in mei pernieiem calefeci. In tantum enim eius flagro amore, in tan- tum eius pulchritudine crueior, ut niehil pulcrum, nichil dulce, nieliil iocundum miclii preter eum in mundi deliciis videatur, fugit soninus ab oeulis, deseruit quies membra, totius cibi 15 suavitas et in amaritudinem et in fastidum versa est. Semper in ilium cor, semper in ilium oculi, etiam me nolente feruntur. Pulsavi ilium piecibus, pulsavi lacrimis, querolis ad miseri- cordiam flectondum putavi, adieci his herbarum sucos, incan- tationes, venelicia, sed incassum, quia omnia liec ut stipulam 20 reputavit. Adamantinum siquidem cor eius pectusque fer- reum nee lacrimis movotur noc flectitiir precibus, nee ullis herbarum vel incantationum veneficiis superatur, nf)n genero- sitatom [148*] meam attendit, non speeiem, sed ut ancillulam in mola sedentom me contompnit. Nee tamcn ob repulse 25 iniuriam tepescit amor, sed magis magisque estuans tenerum sine intermissionc depascit corpusculum. Aliqnando etiam nee mens michi nee cor corta sedo manont, humor et ingenas furtim labitur, arguens quam lentis penitus macerer ignibus. Quid igitur faciani, quod mains consilium, que michi post liee 30 spes salutis relicta est? Ant enim mori michi aut potiri voto necesse est. Sed facilius sol solitum mutabit cursum, quam hie ab obduratione mentis reccdat. Kestat igitur, ut morien- dum michi sit. 3 — 4 easquo — secretorum] am rando, halb abgesclmiHen. 28 cor] color. 3* — 36 — Hec regina interriipte et iumoderate, ut movis est aman- tium, proferente, una puellarum, que ei faiuiliarius inherebat, magna mentis simulata indignatione tali in eam invectione usa est: 0 vere, ait, omnium stultissima omniumque miserrima 5 feminarum, quo ad tantum dedecus et ad tantam contumeliam devoluta es, ut pulchritudinem tuam, generositatem tuam muto ot insensibili ti'uneo prostituoris, qui et si sensu et lin- gue officio sicut liomines cetori uteretur, umni tamen odio tibi porsoquendus esset, quem acoersiri ideo feoit pater, 10 ut hunc super cervicem tuam regem oonstituat, toque et filios si liabueris in regno Sicilie exheredet. Iluius ergo amore langues, torqueris pulelu'itudine, quem in tui tuorumque ob- probriuni et iacturam vivere constat, presertim cum tuam omnino despiciat impudicitinm. Muta igitur animum, viresque 15 resume, et liunc inimicissimum tibi omnes pariter perdere fostinenuis. C^ras cum adunati f'uerint in palatio reges et principes, tu solito ornata cultu sola ad Luscinium ingredere, et coram eo [148''] vestes, ora, crines manibus unguibusque discerpo, altissima voce adiutorium damans. Nos autem ad 20 vocem clamoris accurremus similiquo nosmetipsas laniabimus modo, totumque commovebimus palatium, dicentes, filium regis tlioruni patris, te scilicet, stupro violenter maculare voluisse. Tu vero ilico sic dissipata ad regem vonias, eius provolvaris pedibus, coraniqu(> regibus et principibiis super 25 tanto flagitio iustitiam requiras. Yirilis esto animi, ne timeas mutum. Adest pater tuns, adsunt fi-atres reges, adsunt quo- que amici tui, patres nostri r(>ges et principes, qui partem tuam potenter defendant. 11 ec diccns ilia Medee ministra ani- mum regine amore languid um tanta adversum Luscinium 30 armavit rabie, ut maiori in cum sevifot odio, amore quo prius urebatur. Sic ergo vertitur in crudelitatem amor, vertitur in furorem, vere ut ait ]ioeta : Yai'ium et nmtabile semper femina. Sub uiiins euiin liore spatio quod petiit spernit, odit quod amaverat, quod obtulerat negat, insequitur quod fu- 35 gerat. Solvitur in risum, lacrimis madidatur amaris, et hec omnia e eonverso. Sed quid plura? Mane facto ilia ad Lus- cinium ingressa secundum quod edocta erat, in conspectu ipsius unguibus exarat faciem , manibusque capillos evellit. — 37 — Cruor haut modicus hinc profluit atqiie inficit, hec vestes la- cerat, et voce grandi concutit et turbat aulam. Glomeran- tur in unum fautricos sceleris, strepitum clamoribus aiigent, dilacerant, rumpunt cum vestibus ora capillos. Sed quid agis, Medea, o Medea sevior, trunculentior Clltemestra, omniumque 5 impudentior mulierum. quid agis? Utperimasinno [148"] centem teipsara dilanias? Hunc, quia recusavit stuprum, persequeris. Tantum ne promcruit pudicitia? Ubi amor illc, quo urebaris, ubi lacrimo, ubi preces, ubi amplexus, ubi suavia impudica? TJnde mmc tantum odium? Sed idem, ut ait philosophus, 10 exitus est odii et amoris insani. Hec est insania mulieris, hec est audacia, cum vincere non potest, furit, audetque omne nefas perpetrare. Congregati autom fuerant reges et principes ad palatium tractaturi cum Dolopathos de quibusdam regni negotiis per- ^^ senserantque clamorem et strepitum, sed quid ostenderent ignorabant. Et ecce ilia virulenta colubra cum caterva mino- rum colubrum de caverna prodiens, ut erat, sparsa comas, lacerata genas, suoque cruentata sanguine et vestibus usque ad umbiculum dicissis, lubricis egressibus usque ad regem 20 pervenit. Cuius provoluta pedibus ab onmibus se audiri ro- gat. At reges et qui aderant, viso vultu habituque regine dolore, ira, novitateque rei turbantur. Rex vero Dolopathos reginam de terra elevat iubetque ut citius edicat, quis in eam tantum nephas committer e ausus est. At ilia prime magno 25 simulate dolore in argumentum prol)ationemque eorum, que dictura erat, verborum, singultus, suspiria, lacrimasque testes inducit ftilsos aiens: Ego ob tui amorem et lionorem, o nequisshne regum, fihum tuum suscipiens omnibus modis die nocteq'ue per me perque puellas elnborare studui, quatinus 30 hunc tibi sane mentis redderem et loquontcm, putabamque id feheiter effecisse cum viderem et gaudcrem eum iocunde et loqui et epulari nobiscum. Yerum liodie experta sum, quod non dolor ex defunctu matre, non tristitia ex absentia ma- gistri fuerit in causa, sed dolus. [148*^] Cum enim me hodie 35 solam in thalamo haberet, oportunitatem sui sceleris se ratus 28 aiens] agens, ofter. - 38 — invenisse, lit eqiiiis effrenis, quod etiam dicere confimdor, in me insiliiit, volens me violenter stupro ilKco maculare. Ego autem tantiim execrans faciniis, quantiiin potui petulantis reppuli impetiim, sed ille totis paribus iitens, diim quod prece 5 neqiiiverat, vi extorquere cupit, me ut yidetis unguibus lacera- vit. Yidens autem ego, quod michi libidinosus prevaleret, cum alhid agere non possem, fortiter exclamavi, porro iindi- que accurrere puelle, meque ab insano liberaruut, qui videns, quod iam in me prevalere non posset, me relicta in puellas 10 convertit rabiem, easque modo simili laceravit. ISTos quidem in eum iniurias vindicasse possemus, sed maluimus ob tiii reverentiam coliibere furorem et ad te deferre querelas. Super tanto igitur scolere et obprobrio coram omnibus, qui assiint, prineipiis a te, o rex, iustitiam et indicium expeto, et hiis 15 dictis conticuit. Rex vero, dum vix regina sermonem finiret, sustinens cum magno rugitii in hec prorumpit verba: 0 dii imniortalos, ait, 0 lupiter, o x\pollo, o Morcuri, o Venus, cur contra me bolla iniusta initis, quare cultorem vostrum doloribus subitis eru- 20 ciatis? Hucusque me felicem vivero concessistis, hucusque crga me fuistis benigni, et ecce vitam moam miserabili, sed immerito clauditis fine! Semper templa, aras, ymaginesque vcstras devotus colui, ampliavi sacrificiis, ornamentis decoravi, super omnes temporis mei reges. Filium diu optatum, diu 25 expectatum precibus et lacrimis a vobis obtinui, et quare liunc bene natum, bene educatum, bene instructum invidi quoddam- modo collati muneris penitcntes aufertis ? Sed, o me miserum, cur in deos benignos culpam retorqueo, an non potius [14i)"] mee filiique miserie peccatoque dcputemur. Dii iusti, ego 30 misor filiusque blaspluMuus! 0 vos omnes reges et principes, gloria regniquo mei robur, attendite et videte, si est dolor siciit dolor mens! Filium enutrivi et orudivi, quem exaltaro decreveram, ipse autem in tautum me sprevit, ut in me com- miserit crimen, quod nondum aliquis in patrcm commisisse 35 feratur. Dum hoc modo hnuentaretur pater, advenit filius simplicem serenumque vultiim gerens et astitit cominus patri. 8 qui vidons] quid vidcros. — 39 - Mirctbantur autem omnes, si tanta vultus simplicitas tantum perpotrare facinus potiiisset. Dolopathos autera viso filio in tantum assumit dolorem, innovat planctum novoque vulnere sauciatur. Fili, ait, si numquam fuisses natus, numquam me tua letificasset nativitas, qui miclii tot malorum, tot ob- 5 probriorum auctor futurus eras! Yere fallaces mathematici, divinique mendaces, qui te fili regnaturum summique cuius- dam dei cultorem futurum predixerant, nichil sinistri te ac- turum testati sunt. Sed sapientem philosophum, insidiasque invidorum passurum predixerant, nee eos in hoc sua fefellit 10 ars. Et quomodo in aliis mentiti sunt, qui in lioc verum dixerant? An ne iste sunt insidie, quas tibi futuras vaticinati sunt? Ad hoc verbum regina maiori succonsa furore acrior instat testans deos , numquam so ilhim de cetero pro rege habituram, numquam recopturum ilkim in gremio, nisi prius 15 plenam iustitiam de illata contumelia consequatur. Patef quoque et fatres cognatique ipdus, reges similiter et prin- cipes, qui aderant, constanter in medium prosilientes aiunt, se quidem dolere super regis infortunio, nolle tamen iniuriam filie sue manere inultam, presertim cum rex insidias suspicari 20 videatur, nee credat vestibus vultibusque laceratis nee cruori mananti, que satis per se regina tacente Luscinii facinus ac- cusarent. At vero ipse, cui mens bene conscia nichil respon- debat, ad hec [HO""] omnia patris illorumque verba nee co- lorem etiam mutavit, ita ut ex hoc omnes cogeret ammirari. 25 Quantus, queso, ol ector, tunc tumultus confluctusque in animo regis versabatur, dum ilium iustitia ad puniendum scolus impelleret, paternus vero affectus inflecteret ad miseriam, quid ageret, cum se patrem regemque cerueret? Alterum enim misoricordia, alterum indicium diligit. Sed tandem vir- 30 tuti cedente affectu precipit rex principibus iudicare ferreque sententiam, qua videlicet morte esset fibus puniendus. Illi vero aliquanti temporis dilationem petentes ex licentia regis in secretum secedunt locum, scrutantur Romanas per singula capitula leges, inveniuntque hunc talem fore ignabus concre- 19 infortunio] fortuna. 21 credat] credit. — 40 — mandum. Sed quis liberos habens, sciensque quantus inter patrem et filiiim sit amor, regi de imico filio tarn gi-avem tristemque ferret sententiam? Metuebat enim unusquisque, ne odium regis incurreret, neve si aliquando tale infortunium 5 aceideret, similem subire sententiam cogeretur, Ipsi otiam, qui partium erant regine quique paulo ante ita effrenati fue- rant, ut imbelles damule pavideque ad leonum occursum tre- mebant. Denique cum reversi essent ad regem, nullus eorum ausus est in medium ferre sententiam, sed accusabant omnes 10 ignorantiam suam, dicentes quod ncc leges super hoc aliquid decrevissent. Rogabant ergo, ut sibi ad propria remcandi darotur liccntia, et ipse quomodo vellet et quantum vellet filium castigaret; hoc sibi gratum fore aiebant. Rex autcm intelligens, quod non ignorantia esset in causa, sed timer, 15 iurabat per deos, quod nullum eorum amore vel honore pri- varet, si quod seutiret cdicerct. Ccterum non so moturum do loco testabatur, antequam de filio sententiam protulisscnt. Iterum ergo atque iterum ad consilium revcrtuntur, [149''] ^ totidemque vicibus se apud regem excusant, sed illo urgente, 20 coacti tandem propalant, quid leges de talibus decrevissent. Approbat rex sententiam, statimque per totam civitatem pre- conari iubet, ut omnes a mimino usque ad maximum tarn viri quam mulieris, tarn nobilos quam ignol)iles, roges quo- que et principes extra civitatem in quandam planitiem hgnis 25 paleisque onusti convcniront. Mane igitur facto omnes parvi et magni lignorum ve- prumque onerati fasciculis in designatain congregantur planitiem ibique sua in unum deponunt onora. Facile advertere quis potest, quanta ibi lignorum congorions fuerit, ubi plus quam 30 ducenta hominum milia onera singula posuervmt. Dolopatos autem cum regibus principibusque, ac regina cum ])uellis suis omnibus onusti vepribus ad locum pedes veniebat, dex- tra quidem manu ignem levaque fasciculum palee portans. Porro Luscinius ut agnus innocens et mansuetus sine voce, 35 sine reluctatione nudis pedibus manibusque ad tergum ligatis ac toto nudatus corpore ad supplicium ducebatur. Cum per- 10 nee] hec. — 41 — venissent igitiir ad locum, rex propria manu ignem lignis sup- posuit, qui statim vepres illas paleasque ac ligna humore ca- rentia invadens liac illacque lambeiido singula queque dis- scurrit loca. Consurgit in altum flanima, funius ipsum ob- scurat aerem, horribilis omnibus prebetur aspectus. Precipit 5 rex filium in flammas proiei. Sed nullus de tanto populo repertus est, qui manum in ilium auderet mittere, omnes enim tale preceptum crudelitatem magis, quam iustitiam existima- bant. Sed quantus tunc dolor paterna carpebat viscera, cum hoc preciperet, quantus etiam merer amicorum animos, cum 10 hoc audirent, laniabat! Mirabatur populus tantam rerum nm- tationem, pave [140''] bat casrcm, stupebat tante glorio tantam miseriam, successisse, dolebatque pcrire, quern super se pu- taverat regnaturum. Cum igitur instaret rex iubondo, omnesque iussionem lf> declinarcnt, ecce senex reverendi vultus, prolix eque barbe et cani capitis, ramum olive in signum pacis manu dextera deferens, mula Candida vectus ad regem usque populis sibi iter pre- bentibus pervenit, qui desilions de mula regem omnesque, qui aderant, reverenter salutat. Resalutato eo a rege, ut 20 decebat, querit rex patriam gentemque et causam adventus, unde veniat et quo vadat. At ille : Ergo, ait, o rex, et gente et natione Komanus, unus de septem sapientibus dicor. Est autem mos michi circuire orljem et perambulare terras, urbes, castella vicosque pertransire, adire curias reguni, nobilium- 25 que personas, indicia exeniplaque ac causas antiquorum ad vivorum notitiam proferendo ; libenter quod nescio disco , et doceo quod didici. Dolopatos respondit: En nunc consilio michi et auxilio opus esset sapientum, quia hodie prudentes jn regno Sicilie defecere. Ait sapiens: Yellem, ait, nisi 30 maiestati tue contrarium videretur, ut quis i.ste elegantis forme sit adolescens, quidve peccaverit et quid tantum incendium significet, ediceres. Eex vero iuvenem filium sibi unicum fore testatur, enumeratque, quomodo mutus effectus sit, qua intentione regine commissus, unde et a quibus accusatus, 35 4 loca] fehlt. 32 peccaverit] paraverit — 42 - quanique a principibus tulcrit sontentiara. At sapiens ait; Aut nimia crudelitas , aut nimia iiistitia viclctur , oiim pater imieum porimit filiimi. Yeruiu quoniam niei iuris est, lit tibi de thesauro cordis mei vetiis evempliim proforam, sic enim 5 omnibus regibus et principibus, ad quos venire contigit, soloo facere. iiibe circnmstantihiis populis. lit me patienter aiiscul- tent. Imperante [150'] aiitem rege contieiierunt onmes, in- tentiqne ora tacebant, oculis tantum et auribus in iUum in- tuentes. Sapiens vero in preeminenti loco se statuens sic 10 incipit: Fuit, o rex quondam iuvenis secundum mortalium dig- nitatem nobilibus ortus natalibus, qui avaritiain ne sue dero- garet generositate vitare volens, immo potius famam suam latins extondere summisque adcquare cupiens res a parentibus 15 sibi successe relictas prodige magis, quani large dilapilare cepit. Tpse enim, iit moris est iuvenum, corruens in vitiiim, flecti monitoribus aspor, utilium tardus provisor, pro- digus eris, sublimis cupidus et amata relinquere pernix, mi- litum serviontiumquo turbam multiplicare studuit per menses 20 quoslibet mutare, eqiiis armisque novis gaudere et aprici gra- mine campi. omni peteuti, mimis maxime et saltatricibus, quorum ars studiumque in adulatione versatur. sua absque modo tribuens. I'orro amici eius et propinqui, quibus cure erat, liiinc sepius obiurgationibus et nionitis ab inceptis temp- 25 tabant retraliere, sed ipse eorum monita et consilia quasi in- videntium fame et glorie sue verba omnino respuebat. Sic igitur prodige vivendo in paucis annis rebus mobilibus ex- haustis proprium quoqiie fundiim cepit distrahere. Interim au- tem, dum liec agerct, fania eius per mundi partes vecta in 3) ore populi colcbatur. Yeriim quoniam si semper accipias, inferasque nichil, puteal Libonis exhaurire possis. Hie sem- per expendendo, acquirendo nicliil, in brevis rebus fundoque pateruo ])rivatus, micliilque anq)lius quod daret vel acciperet babens , coactus est tandem dolens et contaboscens suam 35 quamvis sero recognoscere stultitiam. Sic ergo, o rex, dum 14 rc>] rox. 19 studuit — niiitarc] iiiu rtinde - 43 — supra modulum suum gloriosus et potens videri cupit, et mo- dulum pei-didit et gloriam, [150'^] quam supra id, quod iustum erat, affectaverat, in extrema paupertate deincops constitutus. Ilia autem omnis adulatorum turlja, quoruiu laudibus antea usque ad celi sidera ferebatur, cessante munere ipsa quoque 5 a laudum vocibus temperarit, iiullo iam cum eo ambulante nee quicquam ei reverentic exhil)ente. Amici quoque et propin- qui, quorum dudum salutaria contempserat monita, nee eum saltern videre patiebantur. Ipse vero in inferiori rote fortune catho videns se positum, et quod non solum alienis, verum 10 et amicis oneri foret et risui, deliberavit patriam relinquere ignotasque adire regiones , melius beatiusque ratus inter ex- traneos, quam inter cognitos miser esse, quoniam, ut qui- dam ait: Miseros faciunt sola loea beatos. Paratus itaque, o rex, ii'e quocumque fortuna daret, sub intempeste noctis silentio 15 nemine sciente domum egTessus est, nichil preter coniugem parvulumque in cunis positum, equum, canem accipitrem- que secum ducens. Hoc solum ei de proprio supererat. Per- transeundo ergo terras, urbes et vices, ad cuiusdam ignote re- gionis sibi civitatem devcnit. Hanc sole iam ad vesperam 20 declinante ingressus, cum nesciret, quorsum se diverteret, in platea quadam civitatis substitit. Tidens eum civium quis- piani, sciensque quod peregrinus esset, accedens propius que- sivit, quis et unde esset, et ad quid venisset. Ille autem et conditionom et fortunam narrat, subiungens quod libenter in 2.') urbo manoret, si usquam [150"] hospitiolum inveniret. Civis vero super eum misericordia motus: Habeo , ait, domum la- pideam, sed iam quinquennio ab hominc inhabitata est; banc, si placet, tibi concede quam diu volueris habitare. Gratias agit ille, vadunt pariter ad domum, recipit ille a cive clavem, 30 seque et sua intro recipit. Mansit ergo miles in civitate ci- bos quotidie cane vel accipiti'e querens, quia aliud, unde vi- veret, nonbabebat. ISTeque enim eum morerusticorumyivere, fo- dere scilicet aut mendicare, sua generositas patiebatur. Ibat igitur ut dixi , cottidie yenari, uxore ieiuna manente , dum 35 ille rediens leporem aut gi-uem vel tale quid detulisset; si vero redisset vacuus, usque ad diei sequentis vesperam vel dum ille cepisset aliquid, ieiunabat. Contigit autem, ut quadam — 44 — die nichil vonationo caporct, scquontique mane adhiic ab hcri ioiiinus cane domi relicto cum accipitre et equo tantum cibum solitum quositum iret. Torro illo diutius remorante uxor oius, biduanam famem non sustinens, coacta est domum 5 egredi, matronequo cuiusdam intrare hospitium, ut cibum ro- garet. Interim autem, (him ista in domo matrone, ille vero in venatione esset, serpens immanis de caverna veteris muri prodions, parvuhmi, qui domi romanserat, interimore agressus est. Quod cum videret canis , cathenam , qua ligatus 10 erat, rupit, pugnamque iniit cum serpente. Quo victo et in- terfecto deivtibus ipsum longius a parvuk) traxit. in conflictu autem illorum cunabulum fuerat vorsum, ita ut vultus parvuli respiceret pavimentum. Ecco autem statim miles capta preda rcdiens intravit domum, viditque versam cuna[150''] buluni, ir> cruentatum canem, tottnnquo infectum sanguine pavimen- tum. Arbitrans igitur canem fame coactum parvulum de- vorasse , fugisse uxorem in impetu ire et nimie turbationis, equum canemque gladio truncavit, deinde discerpsit accipitrem. Cum vero et seipsum extinguere vellet, venit uxor, erectoque 2i) rursum cunabub) tilium Inctavit. Tunc et serpentcMu interfec- tum reporieriint, tidemque canis intuentur. Penitet commissi militem, sed sero. Averte , o rex, quantum isti ira preceps nocuit, duiii ilbul , undo vivebat, impetuosus extinxit. Tu autem, ne forte sicut et iste penitendi conunittas, nob pi-eci- 2;! pitari sententiani, sed c(uisilio nu'o utens retracta et revolve leges; forte invenies latens, quo filins liberetur. Et quia tibi unum de tliesauro meo exempluni protub, rogo te, ut loco beneficii vel muneris vitani tiio quod superest diei filio con- codas. Si interim aliquid consilii intercesserit melioris, ut vi- oO vat tuum erit gaiulium et coiinnodum. Sin autem, ad id cxe- qucndum quod ceperas, eras satis adluic festinus accedes. At rex: (^uoniani, ait, inirum ucc a m(> adbuc quicquam simile auditum narrasti, non possum tibi, (piod petisti, negarc. Sic- que rex cum filio omnique populo ad civitatem rcversus est 35 et sapiens propositum cari)it iter. 10 iniit] irit 31 ceperas] ccporiit. — 45 — lubento iteriim rege retractatur sententia, repetitur con- silium, releguntiir leges, scd nichil aliud, quam quod primo prolatum fuerat, invenituv. Tunc mane facto rex voce pre- conis totius populi nniltitudine congregata, cum rogibus et pi'incipibus, regina et filio, oncratis singulis lignis aut vepribus 5 ad locum rcdit supplici. Succenso itonim igno, iubetur filius a patre in flammas proici, ad hoc a nullo prosumitur. At eccc asino magno insidens venorandi habitus senex per median! [151"] virorum ac mulierum multitudinom recto tramite vectus regi so cum ramo olive obtulit, qui, ut dece- 10 bat, regem cunctosque qui adorant salutans, recipiensque sa- lutationem a rege, querit, quid populi conventio, quid adoles- cens nudus, quidve ignis signiticent. Rex autem ei per or- dinem et crimen lilii et principum sententiam narrans, inter- rogat et ipse senem, quis et undo esset, quo eum illuc venire 15 necessitas compulisset. At ille : Civis, ait, Eomanus, unus de septem sapientibus dicor. 8oleo incessanter regum principum- que curias frequentare, circuire civitates, vices et castella, in- dicia, leges, moresque regionum quarumlibet investigare, casus fortunasque liominum audientibus narro, semper discens semper- 20 que docens. Sic euntem de loco ad locum fortuna, non ne- cessitas, me tibi obtulit. Sed miror nee satis mirari sufticio, quomodo tam elegantem forma animoque prudentem filium unicum, quicquid licet vel quantum pecaverit, flammis exuri tua viscera patiantur. Yeriim antequam a te recedam 25 tributum, quod ceteris regibus solvere teneor, tibi solvam, nar- rabo quia quondam accidit, si iubeas me audiri. Cunctis ergo iussu regis tacentibus, sapiens in euiinenti loco positus sic incipit : Fuit antique tempore rex quidam inagnus et potens, 30 qui congregandi thesauros maximam curam habens, magne altitudinisque turrim auro , argento preciosisque quibus- que rebus usque ad summum repleverat. Ilabebat au- tem hie militem, quern in multis fidelem expertus fuerat, cui et claves sui commisit thesauri. At miles thesaurum ser- 35 vandura suscipiens, cum iam multis annis evolutis labore et senio fractus esset, nee posset iam tunmltum curamque curie sustinere, regem obnixe rogabat, quatinus sue deinceps debilitati — 46 - senectutique parcens [151''] claves sui thesauri reciperet, eiim- que sineret ad propriam redire domum liceretque ei inter iilios reliquum vite quietum diicere et iocundum. Rex vero considerans, quod rationabiliter necessarioque peteret, sum f) magnis donis et rauneribus, mestus tamen , abire permi- sit. Receptis itaque clavibus et thesauro ipsum iterum alii comniisit servandum. Miles auteni doinum veniens eurani sibi sue familie sollieitus impendebat. Habuit liic inultos filios, quorum primogenitus militari iani balteo cingebatur. Quem 10 cum pater nimis tenerc diligoret, omnes ei suas exposuit di- vitias iussitque ut largo ex])f'ndens famam sibi ot amicos di- vitiis compararet. Ipse vero ex licentia patornis fiducialius largiusque utens rebus, equos, arma, vestes ceteraque, quibus magis adoloscentum etas extolli dele('tari(iue solet, studuit eom- 15 parare, amicos multos muneribus emeus facile post uiunera ab amicitia recessuros. In brovi ergo tempore loculis patris exliaustis pecunia, ad patrem redit dicens, sibi pecunias defe- cisse. Tunc demum pater recogitans secum penitensque facti: Quoniam, inquit, to fili nimis et stulte dilexi, quicquid bal)e- 20 bam tuc subdideram potestati, at tu cernens frenum tibi la\a- tum temperantie immeraor ita omnia consumpsisti, ut nicbil micld preter solam domum r(diqueris. Quid ergo tibi magis faciam ? Doleo quidem, (piod fama nomenque tuam in fiore iuventutis tue deperit; sed unde te sustentem n(tn liabeo. 25 Hoc tantum unum superest consilii, sed perieulosum, ut si ea largitate qua prius vivere vis, turrim in qua regis positi sunt thesauri, sub oscurc noctis silentio , si audeas, adeamus. Audito hoc tilius: Nullum, ait, pater grave licet et periculo- sum, tecum subire refugio, tantum ne desint divitie, [loT] 30 ne si illo defecerint nominis quoqiie nu^i gratia evanescat. Hie non, o rex, a virtute sperabat, glori:im. i\n\ cam ]i(>cuniis vel furtis putaverat obtinere. Consurguut igitur ambo nocte, turrim addeunt, perforant malbds feri'eis nuirum, inti-at pater, sublatoque quantum iilacuit do th(>sauro, exit obstruitque 35 foramen. Revertuntur doumm onusti opilius alienis, oi iuvenis 2 liceretque] licotqno. 27 amlc^as] audeas adoas. — 47 — iterum sua utitur largitatc. Qiiandoeiimqiie iterum opus erat opibus, ad tbesaurum silti notum revertebantur. Contigit au- tom, ut rex: tbesaurum suuui viderc vellet, accersitoque cu- stode ut intraret turrim videretque magnam tliesauri partem sublatam fore. Furore ergo repletus, dissimubius tamen, egre- 5 ditur, veuitque ad decrepitum quondam senem consibum quesi- turus. Fuorat bic senox: aHquando ftimosissmius latro, quem comprehensum rex ocubs privaverat eique de mensa sua co- tidianos constituerat cibos. Hie regi consibum sepe bonum et utile prebebat, utpote qui multa viderat et audierat, suo- 10 que experimento didiscerat multa. Narrat ei rex dampnum suum queritquo quomodo pordita recuperare possit. Cui senex tale dat consilium. Si, inquit, o rex, no^se cupis, quis hoc, tuus custos an alius, egerit, iube fasciculum herbe viridis in turrim inferri supponique ignem. Tu autem serato ostio tur- 15 rim iterum atque iterum circueas, considerando, si per aliquam muri rimulam fummum egredi videris. Hoc facto, ad me redeas consilium accepturus, quid post bee tibi agendum sit. Rex autem dictum senis festinanter impleri iubens clausit ostium et cepit tacitus tun-is iimbitum circuirc. Ecce autem 20 ex calore ignis viridisque materie liumore fumus excitatus totam usque ad testudinem replevit turrim, qui dum alias spiraculum non baberet, per locum [151''] foraminis illius, eo quod lapide tantum sine cemento obstructum fuerat, egreditur. Quod intuens rex festinus venit ad senem, quid viderit mani- 25 festat. Audiens boo senex ; Scias, ait, 0 rex , fares tibi tuos per locum, ubi fumus egreditur abstulisse tbesauros, quos nisi aliqua arte capias, quod superest, asportabunt. Non enim cessabunt, quippe quibus adbuc prospere cessit res, donee to- tum tbesaurum exbauriant. Meo igitur uteres consibo, damp- 30 nuni dissimula et preme silentio , ne rumore hoc per aures populi discurrente tuum furibus studium innotescat, et tu in- terim cuppam latam et profundam calenti imple bitumine, resina, pice et glutine, quam foramini inti'orsus opponas, ut dum fur more solito securus nullam deceptionem suspicans 35 ad assuetura tbesaurum recurrerit, repente in cuppam corruat, 32 innotescat] ignotescat — 48 — captusque et coUigatus glutinc se tibi velit nolit in crastinum manifestet. Adrairatur rex astutum senis consilium , cuppam illico ferventi inipletans glutinc opponit foramini seratoque ostio abscedit. Ecce auteni fatalis ilia dies , que neminem 5 bonuni nialumve preterit, miserum, patrem cum filio eadem nocte ad turrim adduxit, remotoque a foramine lapidc intrat pater, nichil de pretensis laqueis snspicatus, dumque festiuat, ut lieri, et nudius tertius in paviinentum salire, incautus miser ut erat vestitus caliciatusque cuppam mentotenus insilit, sta- 10 timque vallatus glutine redditur iminobilis, ita ut nee manum nee pedom vel aliquod membrorum movere posset excepta lingua, que tantum ab liac iniuria lib(M'a renuinserat. Ingemi- scens igitur infelix tilium advocat, insinuat qnibus laqueis tcnea- tur astrictus, oi-at, ut ei cito anteqnam aliquis supervoniat, caput 15 amputet et abscedat, [lo2"] no forte per capiit cognitus eter- nam suo generi maculam inferat et iacturum. At vero filius totis viribus patrem conatur oxtrahere; cum laborem suum frustrari videret, cepit anxiari et hesitare, quid de duobua ageret. Hinc etenim liorrebat suns in noce patris cruentare 20 manus, hinc vero metuebat per faciem patris depreliendi. Dum ergo eum a nece retralieret ainor, thnov et necessitas urgeret, nesciens quid utilius ad tempus ageret, caput patris cultro abscisum fugiens asportavit. In crastinum autem rex snnuno mane de lectulo sur- 25 gens intravit turrim cucurritqnc^ ad cuppam invenitcpu^ nuirum porforatum et totam illam bituminis supei'ficiem infoctam san- guine, furcm quoqun adc^ssc suum, sod truncato capite depre- hendit. Fostinans ergo ad suum recurrit consiliarium, ilium videlicet senom, annuntians captum quidiMU fui-em, sod capite 30 mutilatum. ()uod cum audisset sonox, parumcpie subi-idens: Miror, ait, Iniius latronis astutiam. Quia cuim nobilis erat nee voluit se vel -genus suum perdere, idcirco a socio sibi caput amputari fecit. TTnde difticile videtur mlchi, te posse aut tliesaurum recuporare ant cognoscere fureni. Tunc rex 35 vehementer urgebat senem, ut daret consilium, niinime de tlie- sauro perdito aiens se curare, si tantunnnodo furiMu, quis fuerit 23 cultro] cultor — ■ 49 — agnovisset. Cui senex: Fac ilium, inquit, abstractum do cuppa caude equi fortissimi alligari trahique per plateas et vicos civitatum regni tui. Porro milites arniati subsequantur ca- pientes si quos viderint viros vel inulieres ad aspectum ca- daveris lacrimari, tibiquo eos presontantes. Et si fuerit ibi 5 socius aut uxor aut filii, noquaquam poterunt a lacrimis tem- perare. Bonum rex ratus senis consilium, iubet festinato truncum eqiio fortissimo pedibus al[15r']ligatum cum ar- matis militibus tralii per proximam civitatem. Qui dum miser traheretur, contigit eum ante fores domus sue devenire. 10 Stabat autem ille filius eius maior, qui et ei fuerat socius, ante ipsas fores. Qui cum videret patrem sic miseraljiliter tralii, flere quidem non audens, sed non volens lacrimas pro- hibere, occasione recepta cutellum lignumque accipit quasi aliquid incisurus, sinistreque manus pollicem ex industria sibi ^5 amputavit. Tunc vero sub occasione pollicis vocom emittit luctuosam, erumpunt lacrime, accurrit mater, fratres et sorores dilacerant manibus vestes oraque et capillos, in persona filii patris miseriam lamentantes. Affuerunt illico milites, qui eos caperent ducerentque ad regem. At vero rex maximo efflu- 20 ctuans gaudio, sperans quod pordita I'ecuperare posset, pollice- batur illis vitam et gratiam suam, si crimen confiterentur red- derentque thesauros. luvenis autem ille ex metu et necessi- tate audaciam sumens: Non ideo, ait, o serenissime rex, ego aut mei, quia hie miser truncus ad nos aliquid pertineat^ 25 lacrimas eifundimus, sed quia hec dies nefastus miclii sinistre manus pollicem abstulit. Ob hoc ergo lacrime effuse, exarate facies, capilli evulsi, quia ego adhuc iuvenis hodie heu uno et potior! membro debilitatus sum. Rex vero pollicem adhuc fluentem sanguine certissimum veritatis argumentum fore 30 ratus, motus misericordia super fortuna iuvenis: Non est, ait, mirum, si dolet, cui male contigit ; vade in pace et hunc diem male ominatum de cetero precaveto. Sic ergo ille astutia sua se suosque liberans ad propria remeavit, et rex similitu- dine delusus veritatis redit ad seneni consi[152'Jlium accep- iJS turns. Senex vero asserobat regem vix posse invenire, quod quereret, suadebat tamen, ut cadaver iteruni per eandem 4 — 50 — trahorotur civitatom , quod ct factum est. Cumque ut prius ventum esset ad domum eius, filius internum animi dolorem non forens filium parvulum in puteum, qui pro foribus erat, clam proiocit, tuncque vultum unguibus carpens voce lacri- 5 mosa populos quasi ad liberandum filium convocat. Accurrit iterum mater cum filiis, girant puteum, lacrimantur, aliique funibus ad extraliendum pu'rum in puteum se dimittunt et alii eos iterum sursum traliunt. Quid plura? C^apitur iterum ille solus duciturque ad regem, ot interim cadaver per alia 10 civitates incassum tractum, ad regem vix ossibus et nervis colierens reducitur. Porro rex videns liunc iterum captum, quem antea dimiserat, et nimium admiratus: Quid prosunt, ait, tibi callide deceptiones, dii summi te produnt, furta tua et crimina te accusant. Reddc ergo thesaurum et iuro tibi 15 per meam magnique lovis potentiam, quod nee te vita nee aliquo privabo membrorum, sed sanum et integrum liberum- que dimittam. Tunc latro calliditate sua utens producta prime suspiria ab imo pectoris traliit, deliinc talem emittit vocem: 0 me, inquiens, omnium infolicissinumi hominum, quem 20 tanto dii odio prosecuntur, ut nee solum miclii diem absque doloribus et criiciatibus corporis et anime transire permittant. TIeri miclii dies infelix pollicomabstulit, liic hodieinfelicior filium unicum dcmersit in puteum, et ecce de thesauro regis requiror. Tunc etiamlacrimis fa]sis,inmio vorissimis perfusus: Magnum, ait, 25 o rex, beneficium solatiumquc prestiteris misero, si me ab hec vita, que omni tormento, omni morte michi gravi [152'"] or vi- detur, subtraxeris. Rex autem cum iuvenem crebris per. fimdi lacvimis mortemque loco beneficii querere \^deret, au- diretquo quod vere ipso die filium perdidisset, liesteriu">que 80 ])ollicem, miseratus bominem abire permisit, centum ei argenti marcas pro solatio tribuens. Sic iterum rex deceptus con- siliarium suum adiit aiens, quod in vanum opeiam insumpsisset. Sed sencx ad regem: ITnum, ait, adliuc superest agen- dum, quo nisi furem superstitem capias, iam f'rustra ad alia i]6 to convertes. Elige tibi milites fortissimos quadraginta, quo- rum viginti nigris armis nigrisque equis muniantur, aliique vi- 6 — 8 lacrimaTitur — putoum] am rando. — 51 — ginti albis equis armisque eiusdem coloris sint armati. Hiisque ca- daver ligno podiljus suspensum nocte ac die custodiendum commit- tas, viginti alljis liinc, inde viginti nigris circa ipsiim ordinatis. Hii profecto , si vigilanter custodierint, tuum capient furem, quia non patietur ipse diutius pendere socium, etiam si sciat, 5 se mortem protinus subiturum. Rex autem, prout dixerat senex, milites nigris albisque mmiitos armis circa suspensum cadaver ordinavit. At vero fur ille suum patrisque obpro- brium ferre non volens, malensque semel mori, quam diu in- feliciter vivere, deliberavit in animo, quodaut patrem turpi ludi- 10 brio subtraheret, aut ipse cum eo pariter moreretur. Subtili ergo ingenio arma partita fabricat, tota scilicet ab una parte alba, et nigra ab altera, quibus armatus equum hinc albo, inde nigro panno opertum ascendit. Sicque lucente luna per me- dios transit milites, ut nigra pars armorum eius viginti albos 15 deluderet et alba pars deciperet nigros, putarentque nigri ununi esse ex albis, et all)i unum ex nigiis fore. Sic ergo pertransiens venit ad patrem depositumque a ligno asportavit. [153"] Facto autem mane milites videntes furem furtim subla- tum sibi confusi rediorunt ad regem, narrantes, quomodo eos 20 miles albis nigrisque armis pertitus decepisset. Desperans ergo Jam rex posse recuperari perdita et furem et thesaurum cessavit querere. Tides, o rex, quotiens et qualiter rex iste deceptus sit. Tantis enim ignorantie tenebris mundus iste obvolvitur, ut 23 sepe que iniquissima et falsissima sunt, iustissima ab homini- bus iudicantur. Tu ergo noli nimis properare perdere filium, quia forte latet quedam Veritas, que te ab obprobrio et filium tuum a morte valeat liberare. Ego etiam rogo te, quatinus pro exemplo, quod tibi protuli, vitamfilio hodiernam concedas, 30 crastina, nisi melior supervenerit fortuna, facturus, quod hodie omisisti. At rex : Certe , ait , o venerande sapiens, magnis, si hoc petisses honoribus a me ditandus fueras, sed quoniam \itam tantum hodiernam filio postulasti, nephas duco tibi hoc denogare. Sic ergo rex cum filio cunctisque domuni rediit, 35 et sapiens salutato rege discessit. 32 falsissima — iustissima] am rande 4* - 52 — Crastina iterum die, cum nullum pro Luscinio inter- cederet misericordie consilium, rex et principes sui cunctus- que populus in priori planitie cono^regantur, accenditur vehe- menter ignis, in quern filius a patre proici iubetur. Tristantur 5 amiei regis dolentque ex animo, gaudet o converse regina fau- toresque sui, insuper et regem de pusillanimitate et mollitie accusant. Dum ergo isti seu illi diversis tralmntur affectioni- bus, ecce super equum nigrum reverendi vultus senex per medios populos, manu dextera in signum pacis preferens olive 10 virentis ramum, ad regem pervenit. Quo cum astantibus sa- lutato, sciscitatur causani materiamque spectaculi, ad quod tanta multitude populi convenisset. Rex autem filium uni- cum huius spectaculi causam et materiam esse dicens, crimen- que et sentontiam [las'*] principum subiungens interrogat et 15 ipse senem, quis sit vel unde, quidve no^^ afferat. Cui ille : Ego, ait, natione Romanus, unus de septem sapientibus dicor. Est autem mos miclii rogibus ac principibus mundi de cordis mei thesauro nova proferre et Vetera. Unde tibi etiam, quoniam me liuc casus adduxit, vetus quidem, sed tibi forsitan novum, 20 si me audiri iubeas, narrabo oxemplum. Rex autem cunctis manu silentium indicens tumultum populi citius repressit, at sapiens in edito loco se statuens sic incipit: Cum olim Romanorum res publica admodum adhuc tenuis sub primis regibus ageretur, rex quidam moriens rc- 25 gnum filio adhuc adob'scente dereliquit. Contigit autem eo regnante, quod plerumquo in mutatione regum fieri solet, turbari scilicet Romanorum regnum, urbem ipsam obsidentibus inimicis. Peracta vero obsidione in menses plurimos ceperunt cives fame valida laboraro, porro dum cottidie foris pugne intus timores 30 essent, fainesque magis ac magis ingravesceret, rex ille ado- lescens ex principum suorum consilio, qui eiusdem etatis ac sapicntie , cuius et ipse erant , docretum posuit in urbe, ut onmis senum virorum ac nmliorum etas oceideretur, indig- nos aions esse vita cos, qui nee urbem tuori possent, nee pa- 3r> score luanuum laboriljus, tantuuKpie cibi sumerent cottidie, quantum quili*l)et f'ortiores. Eos vero, qui parentes suos noci subtraherent , precepit cum ipsis parentibus mortis sententie — 53 — subiacere. Trucitabantur ergo parentes a filiis sine miseri- cordia, et quod dictum quoque horrendum, nullum seyiorem hostem pater, quam filium, sentiebat. Tantuni autem hec cru- delitas potuit, ut nullus in toft urbe huius etatis mortem es'aderet, excepto uno sapiente sene, qui a filio, uxore tantum 5 conscia, que hoc secretum se habituram sacramento firma- [ISS*"] verat, in specu subterraneo salvatus est. Interfectis igitur cunctis, in quibus velut solis iubar sapientia refulgebat, non post multum temp us urbs ab obsidione pace inter se et hostes modianto soUita est. Rex autem ille adolescens cum in nullum sapientem legum iurisqun peritum consiliarium liabe- ret, haberet autem multos malorum incentores, coetaneos vi- delicet sues, qui cum secum in onme nepbas scelusque trahe- bant, cepit omnia corumpere, lil)idine pro rati one uti, exercere in subditos tirannides, insidias inequales, putans sibi licere 15 quicquid animo placuisset. lamquo venerabiles leges ab usu deciderant, nee secundum eas traetabantur cause, sed sepius iusti causam vel meritum tollebat impius, et innocens iniqui fortunam sustinebat. Corrumpcbantur I)oni mores et ^^tia pro virtutibus colebantur. In hac ergo confusione constituta urbs 20 terraque illi subiecta de se suoque rege ac principibus do- lens dicere cogebatur, quod olim sapiens dixerat : Ye, inqui- ens, terre, cuius rex puer est et cuius principes mane come- dunt! Interim autem iuvenis ille, qui patrem morti subtraxe- rat , in curia utpote nobilis morabatur , causasque sil)i pro- 95 positas ad patrem in abdito referebat, quarum solutionem a patre suscipiens ad palatium revertebatur easque iterum di- ligenter ventilans terminabat. Quod cum cottidie crescens in sapientia ageret , regemque paulatim reduceret ad rectitu- dinem ^^te morumque honestatem, ad tantum eius pre ceteris 30 quamquam nobilioribus ditioribusque repente pervenit familia- ritatem et amicitiam, ut eura primum et super omnes princi- pem et consiliarium ordinaret. 8ed ob hoc maxime sodalium contra eum suscitantur insidie, odia succenduntur. [153''] Ti- dentes enim iuvenes nobiles super se ilium exaltatum, se 3.5 vero ut inutiles trusos retrorsum, indignabantur vohementer et cogitabant, undo eum et quomodo accusarent. Dum au- tem hie in virtutibus, illi in malitia crescerent, venit eis de — 54 — prttre iuvenis in mentem suspicio', ne forte viveret ac filium istam doceret sapientiaiii. Quod cum frequenter subniurmu- rarent, nee tamen hoc ut dubiura in palam auderent dicere, artem, qua et patrem prodfftit, accusentque filiura machinan- 5 tur. Adeunt etenim regem petuntque ut sollempnes principi- bus suis exhibeat ludos sollempnesque epubis , precipiens cunctis ex edicto, ut quilibet eorum aniicoruni precipuum, pessimumque ininiicorura melioremquo minium servumquo fideliorem secum adducat. Placuit ei petitio, statuuntur sol- 10 lempnizandi dies, evocantur principes, conveniunt singuli. Alius quidcm pro amico patrem, alius uxorem, alius amasiam cum eo , quem magis oderat, eoque quern fideliorem proba- verat scrvum, mimo quoque quem invenerat meliorem, secum cum magno fastu adducens. Interim autem iuvenis ad pa- 15 trem venions, ei quod gestum fuerat , enarravit. Qui mox dolum intelligens interrogat filium, si quos haberet emulos, accipitque eum omnium sodalium invidiam et odium incur- risse. Tunc ad filium pater: Scio ait, fili mi, propter me et te hoc exisse decretum et hec sollempnia celebrari, ut cum 20 tu me, amicum scilicet tuum meliorem, regi obtuleris, continue ut reus contemptorque decreti regis, quia olim me non oc- cideras, accuseris. Sed tu aliter, quam sperant emuli, faciens me ad presons omisso cancm et asinum, uxorem et parvulum ad rogem omnium ultimus introducas. Et [l-")4'"] docuit (>um ^3 pater, quem horum amicum, quem inimicum, quem servum, quem minium diceret, quamve interrogatus de singulis red- deret rationem, Congregatus igitur cunctis principibus ex- hibitisque rogi que adduxerant, introivit et iste cum pompa sua satis mirabili dissimilique ceteris, regique astitit. Porro 30 diversis musicorum instiaunentis concrcpantibus omnia resona- bant, ad quorum voces asinus stolidum animal stupefactus aures erigit tonditque caudani magnisque conatibus rudit, rugituque suo totuni concuticns palatium, regem omncsque, qui aderant, ad sui spectaculum congregavit. Inimici vero 35 eius videntes, se esse deceptos, ad irrisionem verba vertcrunt, sub yronia regi dicentes bonum sapicntemque consiliarium se habere, qui talibus suum palatium replesset monstris. At rex maledicorum verbis miniine intendens, sciebat enim, hoc — 55 — non absque re fieri, interrogabat iuvenem, quid unuinquidque eorum, que adduxerat, reprosentarct. Cui illc per singula sic respondit : Canis, iiiquit, mens tibi amicum optimum representat. Hie enim mecum quocumque iero vadons pericula fluminum 5 latronumque mucrones dentesque ferarum subire non timet. Sed ipsani prorsus mortem propter mo despicit, sepo etiam me convivasque meos sua nobili reficit preda, nunquam abs- que me letus, numquam mecum tristis existons. Certe, o rex numquam tam fidum sinceruraque amicum potui invenire, sed 10 nee te qiiidem hoc potuisse reor. Asinum auteni meum servum fid dissinuim ])ationtissi- mumque tibi adduxi. Hie enim quolibet mane ad sil- vas pergens lignis inde redit onustus, quibus a dorso depo- sitis frumentum ad molendinum portat reportatque molitum, 15 deinde cum utribus ad fontem pergit, revchitque domum plenos. Cum auteni cottidie hie sine raurmure [154'] et re- luctatione faciat, non vestes preciosas, non cibos exigit lau- tiores, sed sufficit ei, si paruni feni vel palee pro labore diu- turno consequatur. Queni, queso, o rex, vol ubi talom servum '-^0 inveniam? Profecto nusquam. Quem autem tibi mimum mcdiorum filio parvuh) ad- duxissem? Hie etenim michi cottidie cxhibet ludos novos, dumque quod ^iderit vel audierit imitari conatur, gestus co. micos representat, frangit verba quo plene proferre non valet, 25 et cum omnino non possit exprimere, quod cogitaverit, signis illud motuque corporis manifestat. Sub uno eodemque here memento letus et tristis, flens et ridons invenitur, nee hoc artificiose, ut alii, sed simpliciter, natura et etate impellente agit, nichil inde sperans premii. 30 Porro graviorem quem habeo iuimicum uxorem obtuli- At uxor cum ^dderet se huic iniurie reservatam recoleretque fidem, misericordiam et humanitatem erga maritum maritique patrem habitam, furore succensa vixque dum ille verba finiret sustinens: 0 omnium, inquit, pessimum ingratissimumque ho- 35 minum, qui immemor beneficiorum misericordiarumque, quas ego patri eius morti subtracto iam multis annis in cavea ex- hibui, me coram rege omnique populo inimicum sibi reputavit. — 56 — At iuvenis: Ecce, inquit, o rex, vides vera esse de uxore, que dixi, quo pro solo verbo et patrem occultum prodidit et me mortis sententie mancipavit. Ideo sapiontissimus quidam olim filium suum docons, eam maxime, que in sinu suo cu- 5 baret, cavendam esse mandavit, uxorem videlicet, vel pseudo- amicum intelligi volens. Cum enim manifesti inimici facile ca- veantur, uxorem aut blandum inimicum, qui semper incumbunt, nullus vitarc potest, quia amorem voliementissimum ore simu- lant et corde insidias machinantiir. Rex autem ille subtili- 10 [154'']tatem iuvenis ammiratus, int(dligonsquo veritatem dicto- rum, accusatores eius provenit: Yade, inquiens ad ipsum, se- curus esto patremque tuum, si adhuc vivit, non differas nos- tris sollenniis exliibere. Deductus ergo scnex de specu ob immensam sapientiam pater urbis patrioque index a roge con- 15 stituitur, qui in brevi loges et iura ad antiquum statum re- duxit, et evulsit pravos mores, bonos inseruit, discordes re- vocavit ad pacem multosque morions reliquit virtutum secta- tores. Hie ergo meum exemplum finiens atque discedens, nicbil aliud a te, o rex, postulo, quam ut filio hodiernam -^0 concedas vitam, sciens quoddam latere iudicium, quod si in- veneris, et te ab homicidio, et filium ab hoc supplicio libe- rabit. Huic quoque sapienti rex vitam filii concedens valo- facto ei cum suo comitatu ad palatium remeavit. Consiliis iterum tota die et nocte ilia inter principes 2i^ habitis revolutisque ex intogro legibus, cum nullum aliud, quam ignem, remedium Luscinio decernere viderentur, rex sumnio mane cum univ(>rsali illo comitatu ad locum supplicii redit, filium suum ante se ducens. Quom cum iterum nu- datum manibusque retrorsum ligatis in ignem voliementer 3(^ acconsum proici iubor(>t, ecce Romanorum quidam indutus toga' muloque sorello insidens grandevus senex, cunctis qui adorant mirantil)us regi Dolopatos se presentat. Quern cum officiosissime cum astantibus salutasset, querit, quis ille ele- gantis forme adolescens quodve crimen eius, qui tanti populi .'J5 spectaculum tantiquo ignis ])abulum fieri nun'oretur. Ad hec 30 quidiim] f(>h]t - 57 — pater soiiis verba, totis super filio comniotus viscoribus, iu- stitia taineii rigoreqiic regio intinium reprimens aniini do- lorem: Meus, inquit, o venerande senex, est isto filius, qui ante bos decern dies a scoHs redions nescio quomodo obnui- tuit. Ilunc autem regina intra tbabmium suum suscipiens, 5 durn ei loquobim polliceretur, adultorum paterni tbori invaso- rem no [154''] bis eum mutuni nicliilominus resignavit. Ob tantum facinus a regibus principibusque nostris talem son- tentiam sortitus est. Tu ergo, quoniani te liuc fortuna ad- duxit, quid tibi super boc videatur, ut dicas, obsecro, genus 10 tuum et patriam manifestans. At ille: Cives, ait, sum Ro- manus, ut habitus ipse meus indieat, unusquo do septem sa- pientibus dieor, iamquo per annos quadraginta orbem circueo, iura, logos, iudicia moresquo ot casus hominum investigans, et nondum simile luiic miraculum ropperi , ut pater unicum 15 filium flammis exitialibus condompnasset. Yerum ut quid michi super hoc videatur insinuem, puto principes tuos con- tra leges male intellectas errasse , ac secus mortem et sup- plicium quod decerunt filii tui vitam et remedium omisisse. Quod ita fieri potuissot, melius per prolatum exemplum in- 20 telligas; narrabo , quod quondam accidit. Hoc etenim ius meum est, taloque tributum regibus ac principibus solvere teneor. Rex autem eum magna aviditato exemplum sapientis expectans cunctis ilico silentium imponit, et sapiens voce utens mediocri sic incipit: 25 Fuit quondam nobilis vir ct potons castellum munitissi- mum aliasque multas possessiones habens. Huic filia sola ex uxore relicta fuerat, quam ipse, cum nullum haboret heredem, liberalibus artibus decrevit imbuendam, quatinus ex artium disciplina philosophorumque libris sapientiam, que molior est '^^ fortitudine mutuai-et, per quam paternam scirct heroditatem tueri, quod posse arrnis aut viribus ei muliebris infirmitas denegarat. Nee fefellit eum in hoc spes sua. Tantamsiqui- dem ilia, scientiam subtilitatemque ex artibus comparavit ut ma- gicam quoque arteni nullo se docente magisto perciperet. 35 2 — 4 riij^orequc — lias] am rando. 8 regibus] legibns 17 hoc] f.jhlt — 58 — [155*] Contigit autem post hec patrem oiiis fcbre acuta cor- reptum in lectum dccidcre , qui infirmitatem se evadere non posse intelligens, filiam e\ testameiito omniuiu bonorum siio- rum designavit liei'odeni, sieque ordinatis rebus suis defunetus 5 est. Puella vero hcreditate pati'is potita finnavit in animo, nullum se accepturam viruni , nisi quern sibi et sapientia et generis nobilitas adequaret. Yenicbant autem ad eam quam plurimi nobilium filii, seu eius pulcliritudino sen facultatibus capti, sollicitabant cam de coniugio, pubabant precibus, mu- 10 neribus attrahebant, offerentes quidem multa, sed plurima ])ro7nittcnt('s. At ilia, ut erat prudentis animi, nullum sper- nons nullique se dencgans precantium cuivis sui contubornium ofFerebat, sul) tali dumtaxat conditiono, ut prima nocte cen- tum argonti marcas solveret, ea prout vellet eiusque amplexi- 15 bus fruoretur, ac deindo mane facto, si alter alteri compla- ceret, tunc sollompniores coram amicis nuptias celebraront. Hac igitur conditiono audita veniebant multi iuvenes, provectio- ris quoque etatis viri, numerum etpondus marcarum virgin! oiferentes. Sed vacui tam ab eius amplexibus, quam a pe- 20 cunia recedebant. Incantaverat et enim ilia magica sua arte nocturne strigis pennam, quam cum capiti secum iacentis sup- posuisset, statim ille sonmo gravatus usque ad diei sequentis auroram, aoI quousque ilia pennam tolleret, immobilis perma- nebat. Sieque ilia multos spolians pecuniis intinitum sibi 25 congregavit thesaurum , et aliorum dampnis lucrum suvmi augmenta^^t. Inter eos autem, qui ad hoc ])uteal suas pecunias offe- rebant, iuvenis nobilis quidem satis, sed minus facultatibus pollens, centum marcas super possessione sua mutuatas vir- 30 gini sub ilia conditiono obtulit, (^uibus ilia susceptis die ilia cum iuvene multuni cibi et vini sibi [155'"] indulgens seroque in lectum molliter stratum nudi ambo pariter se collocant, penna ilia strigis prius iuvenis supposita cervicali. Nee dum autem ille membra lecto, cervicali caput aptaverat, cum ipse 35 obdormiens usque ad lioram diei ])rimam virginis secum dor- mientis oblitus est. Tunc cniin ilia surgens pennam abstulit, 10 imilta, sod plurima] i)luriiiui I't nmlta. — 59 — illumque evigilatum confusum mittit ad propria. Yeruni iu- venis se esse delusum dolens, a qiiodam servo divite, cui quondam ipse iratus pedeni abciderat , ceutiim argenti mar- cas sibi iniituari rogat, volens eas iterum aiit perdere , aut vii-ginitatis nomine virginem spoliare. Cui servus accepte 5 quondam iniurio non immomor, pecuniam sub hoc pacto con- cedit, ut, si infra annum ijisam non rostituerct, ipse de carne et ossibus iuvenis ad centum marcarum pondus auferret. Quod iuvenis parum eurans concessit,- insuperque ei cyrograplium suo munitum sigillo tradidit. Accepta ergo ille pecunia, redit ad 10 virginem, offert argentum, accipit ilia, dieraque letum ad vesperimi usque porducunt. Sero autem, cum paratum esset cubiculum, pennaque ex more pulvillo subposita, ilia iuvenem subsecutura premittit. Qui iuvenis ad lectum preterite noctis veniens delusione sibi ex locti mollicie contigisse putans, cer- Ij vical illud molle removit , cum quo et strigis fortuito casu excussit pennam. Quo facto membra dimittit lecto, suspen- dit sursum palpebras , et somno totis viribus reluctatur. At ilia iuvenem suis iterura artibus magicis obdormisse putans, secura et nuda iuxta ipsum se collocat. ,Ille vero, postquam 20 aliquantulum graviter se dormire simulasset, virginem ad se trahit, rcquirit debitum. Confusa ilia repletaque stupore ve- hementi , pactum nequaquam negaro potuit. Quid plura? NoK ilia usque ad diem deducta est, mane autem inter se vote et [155''] assensu pari concordantes, coram amicis et pro- 25 pinquis non sine admiratione iuvidiaque multorum nuptias celebrarunt. Porro iuvenis prosperis succedentibus creditoris sui obli- tus pecuniam infra terminm constitutum non reddidit, unde loripes ille ulciscende iniurie oportunitatem se invenisse ga- 30 visus, regem, qui tunc temporis regnum tenebat, adit, movet de iuvene querelam, testem pacti cyrographum profert in medium iustitiam super lioc fieri rogans. Rex autem, ut equissimus, crudele qiuimquam horesceret pactum, iuvenem tamen ad se venire precepit, accusatoris sui responsurum que- 'So 13 artibus] fehlt 26 lioc] fehlt — 60 — relis. Tunc tandem iiivenis debiti rominiscons , regis aucto- ritate perterritus , cum amicorum tm'ba maximaque anri et argenti copia venit ad curiam. Profert adversarius ciro- graphum, recognoscit ille, iussnque regis dant sententiam prin- 5 cipes , licore scilicet loripedi , agere quod cirograpluim testa- batur, aut quantam volucrit pro redemptione iuvenis pecuniam accipere. Rogabat ergo reK loripedem quatinus iuveni par- cens duplicom reciperct pecuniam. Quod cum illo negante diebus multis efficere conarotur, ecce u\or illius virili sumpto 10 liabitu, vultuque et voce magica sua arte mutatis, ante regis palatium equo descendit , regomque adiit regemque salutat. Inquisita autem, que csset aut undo, militem se esse respon- dit de ultimis mundi partibus oriundum, iuris legumque peri- tum fore, ac iudiciorum subtilom investigatorem. Gavisus 15 rex iubet illam, quam putabat militem, consodere sibi, cau- samque que inter loripedem et iuvenem versabatur, illi committit terminandam. At ilia vocatis utrimquo partibus: Tibi, inquit, o loripes, secundum regis principumque sententiam licet de carne iuvenis centum marcarum pondus [155*'] auferre. Sed 20 in hoc quid lucraboris, nisi mortem forsitan, si iuvenem intor- ficias? Melius est, ut pro eo septuplum pecunie aut decuplum accipias. Ille autem decern etiani marcarum milia se accep- turum negavit. Ilia autem linteum candidissimum iuliet afferri, iuvenemque nudatum voste manibusquo ac podibus ligatum 25 extendi desupor. Quo facto: Abcide, ait lorip Mli, quocum- que volueris ferramento marcarum tuai-um pondus. Yerum si plus aut minus iusto pondero ad quantitatem cuspidis accus inde tuleris, vol si una sanguinis gutta infecerit linteum, cum sanguis substantia sit iuvenis, scias te continue mille mortibus •30 porimcndum, discerptumque in mille frusta fore oscam bcstia- rum et avium, totumque genus tuum simili sententie subia- cebit, resque two ])ublicabuntur. Ilnnc ille borriliilem expave- scens sententiam: (^uoniam, inquit, nullus est hominum excepto deo, qui ita manum moditicare possit, quin plus minusve 85 auferat, Imic incei'to me submitteri» nolens iuvenem absolve 18 princiiimiKiiuq principiuinquo. 20 mortem] fortcm. — 61 — mittoque debitum, iiiille ei marcas pro reconeiliatione superad- dens. Sic ergo iuvenis uxoris priideutia liberatus, Ictus ad propria remeavit. Quis hac, o rex, subtilitate iuvenem libe- rari posse speret? Tides quod fere sub eodem puncto mors et vita, liberatio et dampnatio fuerit. Te quoque hoc exemplo 5 monitum esse volens, rogo, quatinus mei causa immo tui quo- que comodi gratia, iilio usque crastinum prolonges vitara, in- teriinque Komanas relegas leges inventurus profecto cum dampnatione salutem filii contineri. Hucusque rex ad verba sapiontis suspcnsus mancns : Quoniam, ait, mirum et subtile ^0 narrasti oxemplum , dignum et iustum censeo , tum pro tui ipsius reverentia, tum pro meo commodo tue [156"] petitioni obedire. Interim ergo rex cum filio, eisque, qui aderant, ad palatium remeans sapientem salutatum dimisit. Ex hoc autem regina sueque in malitia suffraganee, 15 male respondente sibi cantheriata conscientia, dolore metuque nimio cruciabantur, verentes, ne malitia, quam erga insontem exereuerant, in sua capita redundaret. Nee iam cum rege dormiebat aut epulabatur regina, sed instar bestie liumanum sanguinem sitiens, tela et spicula, quibus cottidie a sapienti- 20 bus enigmatice confodiebatur, fuvibunda spernens regem ip- sum iniuriis et conviciis afhciebat, desideni eum et iniustum indignumque fore, et nomine et honore regis clamitans, qui impudentum iuvenem tot iam diebus vivere permisisset. Verum rex cuncta dissimulans, leges ex integro revolvi iussit, sed 25 spe suoque desiderio frustratus est. Interim ergo omnis ilia regum et principum prosmiscuique sexus multitude cum patre et filio ad locum supphcii congregatur, accenditur iterum ve- hementer ignis, diflFunditur liac iliac flamma, non minimum intuen- tibus prebens horrorem. Super omnia autem admirabilis 30 adolescens Luscinius, cum ahos flentes, ahos subsannanfes, flammamque in aera ferri videret, nee indictum sibi silentium fregit, nee mutavit colorom, sed semper idem manens sine voce, sine reluctatione, ut animal mansuetissimum paratam sil)i aram intrepidus expectabat. Dum ergo eum pater igni- 35 bus tradere festinaret, ccce senex, habitu vultuque et etate suprascriptis per omnia similis, de equo, quo vehebatur, de- scendens regem eosque, qui aderant, salutat, inquiritque, quo — 62 — crimine teneatur reus, cui tantum preparatum sit supplicium. Cui rex seriatim cuncta, que filio acciderant, nan-ians, princi- pumque pandens sententiam, intorrogat- ot ipse senem, iinde osset [156''] oriiindiis. At illo: Civis, ait, sum Eomanus, unus- 5 que de septem sapientibus dicor. Est autem mos miclii di- versarum ling-uarum tcrrarumque peragere regiones, rogibus ac principibus diversa exeuipla casusque mortalium narrans. Varum, ut ad presentia transeam, non parum miror, si filius post tantam de matre defuncta tristitiam privationemque 10 lingue potuerit vel voluerit tantum neplias porpeti*are. Yidetur enim uiichi inconsequens, ut aliquis, maximo philosophus, cui semper de virtutibus studium est, post tot et tanta infortunia sub eodem , ut ita dixerim, memento ad tantam libidinem velit vel possit defluero. Cum cunctis ergo dubium, immo 15 prorsus veritati contrarium videatur, darem o rex, utile tibi consilium, ut factum cuiusdam iustissimi regis imitans filio parceres. Quicquid tamon de eo acturus eis . audi rem gestam. Tunc rex cunctis sub morris terminatione indicit silentium, et sapiens narrationem suam liis verl)is incipit: 20 (^uidam Ilomanorum rex, dum aliquando contra hostes, qui iam maximam regni sui partem occupaverant, cum exer- citu pergeret, contigit, ut per quondam transiret viculum. Habebat ibi vidua quedam pauper cum filio unico donnim- culam, unam tantum de cunctis, que in nnindo movcntur 25 gallimulam possidens. Transeunte autem per ante luiius do- mum exorcitu, regis filius adolescentulus accipitrem, quem nobilium more manu gestabat, ad gallinam vidue iecit, qui dum rccurvis unguibus miseram suffocaret, vidue filius avicule succurrere volons nccurrit, accipitromque fuste percussum occi- 30 dit. Ob hoc regis filius indignatus vehementerque furens, in ultione accipitris vidue filium transverberat et abscedit. (iuid ergo vidua pauper agerot, filio unico et possossi [156''] un- cula destituta? Cucurrit concita post regem, assecutum- que lacrimis , voce, singultibus rogat, quatinus filium suum 35 iniuste occisum vindicaret. ]?ex vero, ut orat mansueti mise- rantisquc affectus animi, gradum figens viduam blande leniter- que ammonet, ut roditum eius ab hostibus sustineret: Tunc, inquiens , filium tuum ut volueris vindicabo. At vidua : Et — 63 — quid fiet, ait, si in bello occideris, quis filium vindicabit? Maiido, ait, pro to ci, qui michi in regno succedet. Et ilia: Et quam, ait, mercedeni accipies, si alius eum vindicaverit, qui te vivente, te regnante, occisus est? Nullam, inquit. At vidua : Ergo tu ipse fac, quod alii precepturus es, ut inde lau- -'> dem ab hominibus, et a diis premium consequaris. ]\rotus rex tarn ratione vidue , quam etiam misericordia, dilato iterum bello ad urbem rogreditur. Cognito autom, quod filius suus filii vidue esset interfector: Gallina, ait, tua satis, ut puto, mortuo accipitre conpensata est. Ceterum pro tilio interfecto 10 de duobus optionem do tibi. Aut enim, si velis, filium inter- fieiam, aut, si eum vivere melius dccreveris, do eum tibi loco mortui, ut te colat ut matrom, adorat ut reginam, timeat ut do- minam, serviatque tibi cunctis vite tue diebus. Ilia vero uti- lius sibi fore iudicans regis filium vivere, quam mori, pro 15 mortuo ilium suscepit, translataqiie est de turgurio ad pala- tium, pannicilos et semicintias vestibus murice tinctis commutans. Rex autem post hec contra hostes profectus est pugnaturus. Vide. 0 rex, et imitare equisimi piissimique regis factum, considera quomodo et iustitie rigorem tenuit, et tamen sua prudentia 20 filium reservavit. Et hie certe non suam, sed alterius, non cuiuslibet potentis, sed paupercule vidue iniuriam vindicavit. Tu ergo etiam huius exemplo, filio, licet incestum patrare voluerit, quamquam hoc miclii incredibile videatur, parcas, tamen re [156'^]gine et puellis suis, quomodo voluerint, satis- 25 facient. Ceterum autem , si principum tuorum sententiam mutari non vis, vel hoc saltern hnpetraverim a te, ut ei huius dioi spatium superaddas. Cras enim, sicut et liodie, hgna et ignem facile invenies, quibus tuus filius concremetur. At rex: Bonum, ait, o sapientissimo hominum, prebes consilium. 30 Sed cum, quod consulis , facere non possim, hoc saltem fa- ciam, quod ultimo rogasti. Dimisso ergo sapiente rex cimi, eis, qui convenerant, regina tamen et puellis suis beluino more furentibus, ad palatium rogressus est. In crastinum autem, sicut prius, cum regum principum- 35? que ac populorum pompa ventum est ad suphcii locum^ 31 — 32 consulis — quod] am randc. — 64 -- accenditur sicut prius ignis iubeturquo Luscinius in ipsum proici concremandus. Sed nullo penitus presumonte regis adimplere preceptum, ecce quidam vcnerande caniciei senex, Romanorum indutus toga, per medium virorum ac mulierum 5 multitudinem lento gradu, non sine multorum admiratione transiens, ad regem usque pervenit. Quo cum astantibus re- verenter salutato, docori se velle ait, quam ob rem tanta con- gregata foret populi multitude. Cui rex cuncta, que de tilio acciderant, sentcntiamque super eum latam patefaciens, inter- 10 rogat ipsum eundeni senem, quis essct vel unde, aut cuius rei causa advenerit. At ille : Unus, ait, septem sapientum vocor, natus ex urbe Romana , domina orbis , uti etiam spe- cies mei indicat vestimenti. Porro casus, non ullius rei causa me tibi obtulit. Soleo enim a iuventute longitudinem la- 15 titudinemque peragere orbis, regibus ac principibus me notum faciens. Et licet unus sapientissimorum credar, semper tamen quid discam, sicut quid doceam, invenio. Yerum ut de in- stantibus aliquid loquar, uti ex consequentia tuoruni prodere queo verborum, quod cum sine tui tuorumquo iniuria dixcrim, 20 nee verum, noc vcrisimile, immo penitus inconsequens michi videtur, filium tuum sompniasse saltem boc scelus, [157"] nec- dum voluisso dicam. Quomodo enim tantis incommodis, tanta sub eodem, ut ita dicam, puncto contiuuata libido succedore posset, cum utique ex incommodis doloros, tristitie, merores 25 oriri soloant, et ex voluptatibus libido prooedere. Contraria siquidem sunt, sibi(|ue inviccm repugnantia, tristitia et gau- dium, risus et merer, libido et pbilosopbia. Ceterum impos- sibile pbilosoplium, cuius studium est virtutes colore, frenarc vitia, libidini, cum ipsa maxime sit vitium, philosopbie magis 30 contrarium, oporam dare. Alioquin pliilosoplius non esset. Unde magis miclii videtur, ut aliquid audontius loquar, per iniuriam aut alicuius iniurie simultatem filium tuum falso ac- cusatum fore, teque ac principcs tuos, quod salva roverentia vestra dixerim, veri siuiilitudine fuisse delusos. Nee multuni 35 miror, si bonorum prudontia seduci potuit, cum et malorum interdum noquitas montiatur sibi, et fallatur malitia perver- sorum. (Juod ut tibi ovidentius prolato ostendam exomplo, — 65 — ausculta. Tunc cunctis regis iussu silentio manentibus, sa- piens incipit : Latro quidam famosissimus divitias sibi furtis, rapinis et horaicidiis congregare volens, multos luiius prave vie et perverse emulos sibi copulaverat, quorum princeps factus non 5 urbium munitiones, non presidia castrorum sibi habitaculum posuit, sed remotas solitudines, speluncas et cavernas petra- rum et opaca queque et abdita silva[157'']rum. Diebus autem et noctibus incessanter secus dificiliores regalium viarum tran- situs cum satellitibus suis latitans, transeuntibus insidiabatur lO et quoscumque sibi fortuna obtulisset advorsa, cuiuscumque essent conditionis vel sexus, rebus et vita absque ulla miseri- cordia spoliabat. In hac ergo malitia tota vita sua usque ad sencctutem transacta, cum iam immensi auri et argenti copiis sibi male acquisitis ditatus esset, sciens nicliil inpunitum fore, 15 uichilque quod non reveletur occultum, quodque non diutius glorietur in malitia potens iniquitate, liuic tandem sero prave renuntiavit consuetudini , reliquum vite sue in lionestate, et emulatione virtutum ducens. Erat cunctis miraculo , quod tam repente pelleni mutasset Ethiops, et pardus diversicolores 20 maculas abstersissst. Porro cum ad decrepitam pervcnisset etatem, tres filios suos ex uxore succeptos honestioribus, quam ipse fuisset eruditus, disciplinis instruere volens, diversas eis et multiplices proposuit artes, libertatem tribuens eligendi, sibi, quam quis vellet cum tertia dumtaxat sue substantie por- 23 tione. Qui secum habito consilio, nullam artem aliam quam eam, qua pater illo usque vixerat, se recipere uno ore re- spondunt. Quibus pater : Quoniam , inquit, sic placuit vobis, ut relicta honestate securaque via ad sinistram, que ducit ad interitum, viam periculis subditam, de qua fere [IST*"] nuUi 30 redire datum est, unanimes declinaretis , utimini electione vestra, novas vobis divitias latrociniis cum vite periculo sub estu solis hyemisque frigore conquircntes, quoniam liarum quas habeo divitiarum nullus vestrum vel quadrantem habebit. Yerumtamen sciatis, quod paucis huius vie sectatoribus felici 35 exitu gaudere fortuna permittit. Sed ilia ammonitione patris contemtui liabita, nocte sequenti equum, quo regina vohebatur, omni fore pretio incompfirabilem hac arte furati sunt. Colle- — 66 — gerunt lierlie, quam ervum vocamiis, fasciculum, audierant onim equiim ilium talis esse nature, quod oniiie pabuli genus, hac excepta, fiistidiret. fratremque suum iunioreui in lierba al3sconsuni caute ad forum rorum venalium circa vesperum 5 quasi venundandum detuleruut. Ecce autem custos equi more solito forum deambulans, hos cum fasciculo suo repperit, nesciensquo Intern dolum , emit herbam , imposuit Immeris, tulit in stabulum, apposuit equo, seratDquo iteium ostio dor- mitum abiit. Circa mediam autem noctem, quando cuncti 10 mortalium graviori solent somno deprimi, surgens, qui viridi latebat anguis in herba, equo frenum inponit aureum, sternit serico, supcrponit sollam, antelam aptat, omnia hec ex auro purissimo, dependentia eiusdem metalli tintinabula, que ille, ne sonitum darent, cera obstruit. Hoc facto reserat ostium, 15 ascendit equum, velocique cursu pergit ad locum sibi a fra- tri))us constitutum. Ye [157''] rum non bene cesserunt ei la- trocinandi principia , montita est iuiqnitas sibi, et fefellit cos malitia, quoniam visus est a custodibus civitatis, a quibus etiam fugiens fortitcr insecutus est ad locum disignatum, et cum 20 fratribus depreliensus est et mane cum eisdem regine obla- tus. Que videns eos forma elegantes esse, audiensque quod filii assent illius quondam faraosissimi latronis, erat autem hie familiaris regine, retrusit eos in careerem et interim patri, ut ad se veniret, mandavit. Qui cum Y(>nisset, interrogabatur a 25 regina, si filios redimere vellet. Illo negante obolo eos sal- tem redimere velle: Nunc ergo, ait regina, refer miclii casus vel pericula, que tibi, dum latrocinia exerceres, unquam acci- derint graviores, et filios liberos reddam tibi. At ille, ut ip- sius verbis melius utar: Quoniam, inquit, perdere secundum no poetam verba leve est parvaque iactura, multo levins puto solis verbis Incrari. Audi ergo, ait ad reginam, sub spon- sioue tua casus, qui mo unquam magis terruerunt. Audierannis aliquando gigantom nnilta anri nrgentique milia possidiMitem intra solitudinem viginti fere milibus re- ;}5 uu)tuiii ab liomiiiibus liabitare. Congi'egati igitui' in unum centum lafrones auri cupiditate illecti, ad liabitationem eius magno cum labore pervenimus, eoque non invento, gavisi abstulimus quicquid auri et argenti potuimus invenire. Sed — 67 — cum securi repedaremus , gigas novem [158"] cimi aliis co- mitatus nobis inprovisus supervenit, captique sumus, proch pudor, centum a decem. Qui nos inter se dividentes, deveni ego miser cum novem aliis in partem eius, cuius nos divitias tuleramus. Ligatis ergo manibus retrorsum minabat nos ad 5 antrum suum quasi decem oviculas statua ilia tredecim cubitos excedens. Dum autem ci immensam pro nostra rodomptione pecuniam offerremus , ille insultando nobis non aliud , quam carnes nostras se accepturum respondens, eum statim, quoin inter nos pinguiorem vidit, comprehensum iugulat, divisum- 10 que membratim in cacabrum proicit coquendum. Quid phira? Sic ilium, sic roliquos usque ad me iugulatos coctosque de- voravit, meque, proch neplias, de singulis comodere coogit. Porro cum et me iugulare vellet, mentitus sum me esse mo- dicum, promittens me eius oculos, quibus gravitcr dolebat, hi curaturum, si mortis discrimen evadorem. Quo libenter hoc pro oculorum rcmedio consequendo, annuente roganteque, ut promissa citius effectui manciparem, imposui olei sextarium igni, admiscens ei in magna quantitate calcem, salem, sulphur et auripigmentum, cetcraque, que nociviora et seviora oculis 20 esse cognoveram, factumque exinde collirium, uti super ignem fervebat, super patientis caput efFudi. Mox ille ferventi oleo totas corporis profunditate partes decoriatus pelleque contracta in rugam nervisque rigentibus illud [158'] tan- tillum lumen, quod habere viclebatur, amisit. Yideres ergo 25 enormom statuam illnm quasi quondam epilenticum per payi- mentum volutari et nunc rugitus leonum, nunc taui'oiuni imitari mugitus, horrendum nimis michi sui spectacuhnn (>\- ibentem. Diu autem volutatus, cum sic dolorem mitigarc non posset, furil)undns clavam suam accipif, moquo cum ilia ;u) querens parietos intordum ac pnvimentnm quasi quodam aiiete quatiebat. Sed ego tunc quid agerem, quo fugorem ? Clausa erat undique muro solidissiuio domus, nee aliunde nisi per ostium patobat exitus. Sed et illud vectibus ferreis seratuui erat. Cum ergo ille per angulos domus mo quorondo discui'- .'),') reret, ego autem aliud agere non valens ad tectum per sca- 30 clavam] clavoiii. — 68 — lam ascendi, arreptaque trabe nocte et die tota raanibus herens, pependi deorsum, Verum cum hoc diutius ferre non possem, coactus sum iterum descendere, et aliquando inter ipsius crura gigantis, aliquando inter ovium suaruni gregem 5 occultabar. Habebat enim gigas mille fere oves, quas cum numeratas cottidic, una pinguiori sibi retenta, ad pascua di- mitteret, eas tanien, nescio qua arte vol maleficiis incantatas, sero de pascuis sponto sua revertentes integro recipiebat nuniero. Has duni cottidic numerando emitteret, ego evadere 10 cupiens pelle ariotis villosa me circumdedi, ap [158'] tavi capiti cornua sicque exeuntibus me miscui. Porro cum sub manu numerantis venissem, ille me palpate ut pinguem retinuit: De te, inquiens, ego liodie ventrem meum saginabo iciunum. Sic- que septies sub manu eius veni, septiesque retentus sum, et 15 tamen semper manus eius evasi. Ad extremum vero, cum sub manu eius venissem et ille me palpaturus nimis extra ostium me expulit : Yade , inquiens, lupi te comedant, qui iam totiens dominum tuum decepisti. Ego autem evulsus ab eo quantum iactus est lapidis, cepi insultare ei, quod totions de- 20 ceptum evasissem. Ipse vero anulum aureum de digito abs- trahens : Tene , ait, pro munere, non enim decet te a tanto viro inmunem dimitti. I'orrectum miclii anulum inserui digito, statimque nescio quibus maleficiis captus, cogebar eundo cla- mare : Ecce ego, ecce ego ! Ipse vero quamquam cecus pre- 25 peti tamen cursu vocem clamantis sequons minora queque transilicbat arbusti, offendonsque interdum pedibus quasi que- dam moles maxima corruebat. Yero cum iam michi propin- quus fierot, nee ego a clamore tomperare possem, nee anulum a digito evellere, coactus sum ipsum digitum cum anulo ab- 30 scidere proicereque in eum. Sicque amissione menbri totum ab imminenti morte servavi corpus. Iliis dictis [loS*"] latro: Ecce, ait ad reginam, multis tibi periculis sub uno casu pro redemptione filii narratis, et alios etiam pro reliquis eventus subiungam. 35 Liberatns itaque a gigante cepi per avia solitudinis vaste errabundus discurrere, ignorans penitus, quorsum irem. Ascendebam per sepe excelsas abietes, cedrosque sublimes, scandebam inontium supercilia, ut in alto positus terram ho- — 69 — minibus habitabilem visu saltern a longe comprcliendere pos- sem. Sed iiichil aliiul, quam undique silve et undique celum oculis occurrebat. Descendcbam dc excelsis montiiim in pro- funda vallium quasi in abyssum quandam, itorumque ab eis- dem super montes quasi usque ad cclos consurgebem. Quot 5 autem interim leonibus, ursis, apris, pardis ac lupis obviaverim, quot michi bubalonim onngroruniquo occurrerint greges, quot satiri diversaque genera monstrorum, nescio quid contra me barbarum inter dentos frangentium, quot serpentes bicipites et tricipites adversum me sibilantes obvios habuerim meminisse 10 ctiam timorem incutit. Verum cum biduo per apruta mon- tium valliumque concava, inter feras et serpentes ieiunus las- susque ac timidus errassem, ad montis tandem cuiusdam ca- cumen sole ad vesperum declinante pcrveni. Et ecce in vallem quandam tenebrosam horribilomque profunditate sua oculos 15 dirigens, conspicio a longe fumum quasi de clibano consur- gentem. [159*] K'otansigitur locum festinanter demontc descendi, et ecce ad montis radices tres latrones recenter suspensos repperio. Horum illico nimio terrore correptus cepique hesitare et desperare de salute, putans, quod in alicuius gigantis habi- 20 tationem incidissem. Tamen ex necessitate audaciam sumens, cum etiam tederet me vivere, ante me progredior invenioque domumculam ostium apertum habentem, in qua unam tan- tum cum par^'ulo mulicrculam ad prunas sedere conspexi. Intro autem domum , accedo ad eam, saluto inten-ogoque, 25 quid ibi sola agat, si virum liabcat, quantumve ab hominum liabitatione distarem. Ilia vero triginta milibus a terra ha- bitabili me remotum esse affirmans, subinfert cum lacrimis, se cum filio nocte transacta a sinu viri sui ab eis, quas stri- ges vocant, raptam fore, delatamque in lieremum, iussam 30 etiam, ut fiKum coqueret coctumque proponeret sero strigibus devorandum. Ad hec ego super mulieris casu motus miseri- cordia filium cum ipsa me liberaturum promitto, et quam- quam lassitudine nimia nimiaque inedia affectus essem, quam- quam etiam de mea desperarem salute, recucun-i tamen ad 35 7 — 8 occm'rerint — diversaque] am rande. 27 habitabili] habitaciili. 34 affectus] effectus. - 70 — illos trcs latrones, quos pcndentcs transieram , depositumquc eorum medium, qui pinguissimuis crat, attuli mulieri moneiis, ut filio miclii commisso coctum latronem lamiis apponeret. Concessit ilia, filiumque miclii tradons, latronem voro in frusta 5 concisum igni supcrposuit. Porro ego parvulum optimo in concavo [159''] abscondens ligno, me prope domum abscondi, volens et monstra dum venirent vidcre, et si opus essct, suc- currore mulieri. Eccc autem sole iam licsperias tingcnto un- das intuoor de montibus quasi quasdam simias innumerabiles 10 cum strcpitu magno dcscendcre , nescio quid cruentum post so tralientes. Que intrantes domum, maximum accendunt rogum, illudque cruentum inter se dentibus carpentes devo- rant. Intorvallo deinde facto ollam nefandam ab igno depo- nunt frustaque cocti latronis dividentes sibi cibastam peragunt 15 cenam. Hoc facto ilia, que inter ceteras potentior videbatur, mulicrem interrogat, utrum eius filium, an alium devorassent. Qua sic fuis^e factum respondente: Magis, ait lamia, puto, quod filio rcservato unum illorum trium nobis apposucris latronum. Quod ut citius probem, ite, ait tribus strigibus, 20 defcrte miclii do quolibet latronum frustum carnis. Hoc ego audiens fostinus prccucurri meque inter duos medium manibus suspendo. Subsecute illico striges, duo frusta do natibus la- tronum abscidunt, tortium de femore meo, ut adliuc cicatrix et fossa indicat, tollentes, et post hec ad suam principem 25 revertuntur. Iliis dictislatro : Ecce, ait ad reginam, hac fortuna periculosa satis narrata, putans tibi pro sccundo filio satis- factum. Tertiam pro tertio fortunam subnectam. [159"] Graviter igitur sauciatus, de ligno, in quo pe- penderam, me submitto, locumquo vulneris panuis lineis cir- 30 cumligatis sanguinem, qui instar rivuli in terrain dcfluebat, stagnarc volui, nee potui. Magis tamcn do salute mulicris, quam sub fide mea defendendam susciperam, quam de me ipso sollicitus ad nieas redii latebras, crebro ibi ob nimium sanguinis fiuxuin nimiamque inediam, vigilias, lassitudinem, '35 defectum cordis patieiis. Ilia vero lamiarum princeps singula 14 cibastam] cibastoain. 33 crebro] crcbo. — 71 — laironum frusta degustans, cum meam quoque earncm ore cruento teniptasset : Ite, ait, citius latronomque medium ap- portate, quia recentes et optime sunt carnes eius. PIoc ergo audito ad suspendium redii meque iterum inter latrones sus- pendo. Yenerunt iterum ministre tenebrarum, meque de- 5 positum a ligno per manus ac pedes perque vepres et cautes ad domum usque retrahunt. lamque singulo super me dentcs accuebant, iamquc avida omnium ad me devorandum liyaliant ora, cum ecce, nescio cuius occulte virtutis sibi contrarie per- territe maiostate, cum clamorc magno volut quedam tempestas 10 per ostium, per tectum perque foramina domus diffugiunt, me intacto cum muliere relicto. Statini autem post dua- rum vol trium horai'um spatium effugatas noctis tenebras mi- nistrasque tenebrarum, rutilansdiei aurora subse[150''] quitur, et ego muliere accepta ac parvulo solitudinem pertransicns vix 15 tandem post quadraginta dies, herbarum radicibus ac foliis arborum interim victitans, ad homines perveni; muliorem et parvukim suis roddidi. Hiis dictis latro tres filios cum mu- neribus a regina letus recepit. Yide ergo, o rex, quomodo in prima fronte malitie illi tres decopti sint fratros, vide quo- '20 tiens ipsorum pater Poliphemum ilium gigantem fefellerit, quomodo ipse idem per anulum sit deceptus, quomodo ipse et quotiens nocturnas deluserat striges. Hec iccirco replico, ut dein intelligas, te vel principes tuos, cum sitis boni, simi- litudine veritatis facile potuisse deludi, cum etiam sopius 25 fallantur ipsius malitie repertorcs. Ne ergo in futurum boni- tatem tuam deceptam fuisse doleas, meis, queso, acquiesce consiliis immo petitionibus, filioque tuo vitam dones. Ad hoc rex sapienti respondit: Boni quidem, ait, et miserantis viri tuum est, o sapiens, consilium tua(|ue petitio, sed hiis ac- 30 quiescere omnino non audeo, ne videar regum et principum sententie tanquam iniusto refragrari, neve puter reginam ex suspicione magis, quam ex veritate super fictis criminationi- bus accusasse. Ecce enim liodie sexta dies est, quo hie cot- tidie venio, michique cottidie multum miranti unus septem 35 sapientium, nescio quo fato, occurrit, narrat [160''] cxemplum, 24 intelligas] intelligi. — 72 — impetrat filio vitam, nicquo ad leges remittit, asseverans, quod in eis filii liberatio contincatur. Ego autem petitionibus eorum acqiiiescens differo ac crastino sontentiam , religo le- ges, pondero singula verba, sillabas crutino, nee tamen in- 5 venio, que promithmt. Hinc iam ipsi reges ac principes, ipsaque regina merito contra me indignantur, hii, quod eorum sententie minime credere videar, ilia, quod suam iniuriam dif- feram vindicare. Unde mollis, pusillanimis, tepidus, regioque indignus honore vocor. At sapiens: Certe, inquit, cum hac- 10 tonus a nullo principum mea petitio effectu privata sit, mag- nam et importabilem michi feceris iniuriam, si michi negas, quod aliis conccssisti. Hoc autem audito rex : En, ait, quic- quid contingat, faciam quod rogasti. Regressus est ei'go cum suis ad palatium et sapiens itinere, quo ceperat, profectus est. 15 Ex hoc iam reges et principes moleste ferentes, se tam diu in curia dctineri, regem adeunt ipsiusque pedibus pro- volvuntur, rogantes et obsecrantes, quatinus sibi licentia ad propria rcmeandi concessa, filio vitam donaret, nichilque de regia servituti vel gloria minui aientes, si aliquid de legibus, 20 cum non divine, sed humane sint, misericordie vel clementie intuitu dispensaret. Econtra autem regina strigide sevior ac puelle sue viporarum imbute venenis, iniqua consilia perver- saque indicia inclamabant iniustum regem, [IGC] principes infideles, corruptosque muneribus esse dicentes, qui et antea 25 iustam sententiam in celestum iuvenem protulissent, et modo a rectitudinis limite recedentes absolvere niterentur, quem antea dampnassent. Hec rex Dolopatos convicia diutius ferre non valens, deos sues testatus est, quod ipsa die et contu- meliosis verbis et sceleri finem daret, iussitque preconis voce 30 per totam clamari civitatem, ut omnes a minimo usque ad maximum, rex et principes, servus et liber, ancilla et ma- trona, onusti omnes lignis ad locum suplicii convenirent. Qui- bus, ut preceptum fuerat, ihco concurrentibus, septies solito vehementior accenditur ignis, in quem a patre iubetur filius 35 proici, nulli tamen in ilium manum mittere presumente. 1 filii] consilii. 5 Hinc] Hie. — 73 — Ecco senox longe ceteros pcrsone eminentia, gloriaque viiltus et liabitus precellens, hcdera virenti coronatus caput, ferulamquo aurcain manii gostans, cunctis stupentibus ante regem a favcllo, quo veliobatur, descendit, salutatque rcgcm ac cii'cumstantes. Intuens autom iuvenem nudum, flammam- 5 que visu terribilem, sciscitatur, quid peccaverit, qui tarn lior- rendum populi spectaculum sit factus. Rex vero ipsum esse suum filium indicans, subiungit rcdituni eius ab scolis et quo- modo obmutuisset, quam ob rem regine commissus, quomodo interim et quo crimine ab ipsa accusatus sit, quamque a re- 10 gibus principibusque tulerit sententiam. At senex nimium super hoc se ammirari [160"] Yultus immutatione significans: Quis, inquit, sani capitis credere iuYcnom possit tam elegantis forme simplicisque Yultus ipsumque philosophum inter tot maxime tantaque incommoda tantum scelus vel animo con- 15 cepisse, an non potius animadvertat reginam inpudicasque puellas eius fuisse pulchritudino captas, eumque quia earum libidini acquiescere noluerit, ficto vel falso crimine fuisse ac- cusatum? Certe, o rex, veteris proverbii meminisse debueras, mulieri scilicet non magis, quam scorpioni credendum, eamque 20 maxime precavendam, que in sinu tuo dormiret. Sed ne stul- tum temerariumque me putes, qui hoc proferre audeam, ci- vem Romanum unumque do septem sapientibus me esse no- veris, a quo etiam fortuna, que quondam accidit, ut mulieris malitia detegatur, audire te convenit. Non longum est, quod 25 narraturus sum, accommodo tantum paulisper aures, strepitum- que tumultuantis populi compesce. Sedato statim auctoritate regis populi tumultu, sapiens hiis verbis incipit: Adolescens quidam magnus secundum eos, quos vulgo ex nobilitate sanguinis et ex rerum opulentia magnos voca- 30 mus, aliquando silvam cum canibus venandi gratia ingrossus, cervum nive candidiorcm docem in quolibet cornu habentem ramos invenit. Quem[160'']fugientem ipse velociequoporsaltus opacitatem insequens longius in silvam progressus, in vallem quandam profundam condensamque arboribus descendit. Ubi 35 10—11 regibus] legibus. — 74 — cervo canibusqiie amissis, dum hac illacqiie cornicando revo- candoque canes pervagatur, fontem repperit ninipliamque in eo virginem cathenam auroam tencntem manu, nudaque men- bra lavantem conspicit. Cuius statim pulcritudine et amore 5 captus, ilia non presciente accurrit, catlienamque, in qua vir- tus et operatic virginis constabat , auferens, ipsam nudam inter brachia de fonte repente levat. Oblitus ergo ccrvi ca- numque suorum, illam statim sibi dcsponsavit uxorem, eadem- que nocte sub divo iuxta fontem nnptias celebravit. Sub me- 10 diantis autem noctis silentio nimpha iam virginitatis privata nomine , stellarum cursum considerans sex filios cum filia se concepisse cognovit, hocque tremens et pavens insiiiuavit eoniugi. Quam illo amplexibus verbisque recreans consola- toriis, mane facto ad castrum suum rediit, uxorem sccum du- 15 cens. Mater autem iuvenis visa nimpha cognitoque, quod cam filius duxisset in uxoi-em, sciens quod sibi citius potcstato et honore preferretur, anxiabatur animo, invidia torquebatur, et quibus poterat modis filium ab amore cius revocare, odium- que inter cos seminare studebat. Sed cum ef[161*] ficere 20 non posset, verba eius non solum filio non audiente, verum etiam contra earn graviter indignante, ad alia se convertit, ncpliandumque scelus ipso auditu horrendum animo concipit, conceptumque usque ad tempus oportunum intra pectoris arcliana premit. Et ut cautius scelus meliusque implore pos- 25 sit, ferales dissimulat inimicitias, celatque internum animi rau- corem, blandamque interim nurui exibet faciem. Honorat ut dominam, ut tiliam fovet et instruit. Yerum ipsa cum utero cottidie intumescente ad tempus pariendi pervcnisset, sex natos cum filia sicut dudum ante predixerat, catlienulas aureas BO in circulorum modum circa collum habentos, in gremio impie socrus feliciter, an infeliciter dixcrim nescio, cnixa est. Tunc etiam et socrus scelus, quod iam dudum conceperat animo, oportunitate tomporis operibus pariens, septem filios matri furata est, pro quibus septem catellos infra novem dies natos 25 iuxta dormientis lectum collocat. Parvulos autem cuidam servo suo lideli tribuens, adiurat cum sacramento fidei sue, 2 niiii]ihiun(iui>] iii]ilianiquo. — 75 — lit ipsos suffocatos terra recondcret aiit siibmergeret imdis. Quod se ille caiite fideliterque acturum promittens, susceptos parviilos tulit in silvam deposuitquo sub arbore, quos cum manibus siiffocare pararet, ab hoc misericordia sen horrore sceleris revocatus vivos reliquit, aicns intra se, quod et manus 5 servasset inno [IGT'Jxias, ct mandatum fideliter satis imple- visset. Conditor autem satorqiie omnium deus, qui cuncta respicit, cunctaque sustentat et gubernat, maxime autem ho- minuni genus, parviilos illos, licet modicas creaturas, sua ta- men opera esse recognoscens, eis eadem hora, qua servus re- 10 cesserat, nutriciura misit, sen em videlicet quendam, qui philo- sophandi gratia silvam pro urbe elegerat, inque specii qiiodam morabatur. Hie eos repporiens, iit proprios filios collegit tulitque ad antrum suum, septem annis eos lacte cuiusdam cerve nutriens. Interim autem, dum parvuli a prefato servo 15 in silvam portarentur, nefanda anus filium ad se vocans: Yeni, ait, fili, vide, quam pulchros et generosos filios tibi tua genuerit uxor. Et ostendit ei catulos, increpans eum, quod eo usque verba matris, quibiis eum a tali coniuge revocare tomptabat, minime audissot. Credulus nimium ille matri 20 horruit uxorem, cuius amore primum in tantum flagrabat, conversusque totus in odium eius, catellos quidem submergi fecit, ipsam vero , nulla sibi pro se respondendi aiit negandi crimem facultate concessa, ^^vam in medio palatii siii infodi usque ad mamillas iiibet, precipiens omnibus militibus, ser- 25 vientibus, scurris et parasitis, [161"] ut pransuri aut cenaturi manus super uxoris caput abluerent abstergerentque capillis, nullusque ci alius ad refieiendum daretur cibus, quam qui canibus parabatur. Mansit autem sub hac iniuria septem continues annos, et niidata sunt menbra ilia Candida, vesti- ho mentis vetustate corruptis, conversusque est candor ille niveus in nigredinem, fuscata facies, dofossi oculi, rugata frons, ni- grati capilli, consumptisque carnibus pellis tantum super ossa remansit extensa. Parvuli autem a sene illo philosoplio op- time per septem annos illos lacte educati cer^ino, iam carnibus 35 avium ferarumque, quas ipsi venatione capiebant, vesceban- tur. Post hoc autem dispensatione cuncta cernentis dei con- tigit, ut pati'i silvam venandi gratia ingresso parvuli ex in- - 76 — proviso occurrercnt, cathenas aureas circa colla habentes. Qui naturali statiin tactiis affoctii ccpit fugicntes inscqui, volens capcre eos, sod illis ropente ab ociilis eius disparentibus fraiidatiis desiderio siio ad castrum rediif, narrat matri ac 5 ceteris, quid rcperisset. Ilia vero conscia mali, animo eius super auditis tillitante, ilico servum advocat, inquirit, si par- vulos occiderit aut reliquerit vivos, confitetur ille vivos quidem, sed statim morituros sub arbore reliqursse. Tunc ilia: Certe hodie, ait, a filio raeo inventi sunt, et nisi cito succurras quoras- •0 que parvulos, cathenas aufcras quoquomodo, [161*^] et me et te perdidisti. Servus autem tarn pro so, quam pro doniina sua soUi- citus, silvam festinus ingroditur, pucros quesiturus. Quos cum prime et secundo et tertio die per densum saltum que- lo sisset, invenit eos tandem die quarta in cygnos transformatos ludentes in flumine quodam, sorore super ripam eorum ca- thenas servantc. Dum eigo hac illacque ludentes discurrerent et puella eorum ludos intenta conspiceret, servus ille caute molli- terque movens pedes, illi inprovisus supervenit, abstulitque ei 20 fratrum cathenas, sua sibi tantum, quam ille aufferre non potuit, romanente. Rediit ergo lotus ad dominara offertque ei cathenas, vocat ilia aurifabrum, sibiquo exinde cyphum fieri iubet. Sumptis ille cathenis, igni eas temptavit dissol- vere, nee potuit, temptavit eos martello frangere, sed in va- 25 num laborem consumpsit, illis nee ferro nee igni cedentibus, excepto unius cathene anulo, qui parumper quassatus est. Videns ergo, quod nichil proficeret, ponderavit cathenas, eas- que apud so reposuit, sumensque de auro suo ad ipsarum pondus ciphum inde parat, paratum vetule rcddit, quern ilia 30 statim in scrinio suo reponit numquam in co bibens, num- quam ilium filio vel alicui ostendens. l^icri vero transformati, ut dictum est, in cignos, amissis cathenis suis ad formam humanam redi [1 62"] re non potue- runt. Tunc casum suum, ut fata ilia suprema disposuerant, 35 suarum dulcedine vocum nmltum diuquo deflentes assumpta secum sorore in specie cigni transformata , in altum alarum 34 disposuerant] molorum morom. — 77 -- adminiculo se tollunt, quesituri stagnum seu flumen aliquod habile sibi ad manendum. Diu autem per niano aeris voli- tantes, conspiciunt stagnum longitudine et latitudine sua mi- rabile, contiguum cuidam castro, cuius pulchritudine delectati in ipsum se diniittunt, congruuni sibi manendi locum invenisse 5 gaudentes. Erat hoc castrum patris ipsorum, quod ita natura loci in cuiusdarh prerupti montis rupe situm erat, ut a stagno fere undique cingeretur. Porro ipsa rupes d^ monte exu- berans tante erat altitudinis, ut magis nubibus lierere videre- tur, quam terre, ex parte montis tamen difiicillimum angustissi- 10 mumque sui prebens ascensum, ex altero vero toto corpore in stagnum porrecta,_ut supremam pendulam, si videres, pu- tares eam ilico cum tota edificiorum mole in baratrum rui- turam. In hac parte erat palatium, fenesti'as liabens in stag- num respicientes, ad quas se tunc forte castri dominus, nescio 15 quid secum meditans , inclinaverat , cum ecce hoc genus avium ipsi adhuc incognitum loco intueretur, quorum pul- chritudine et suavitate vocum delectatus, precopit cuncte familie sue, ne quis [162^] eorum eas terrere presumeret, sed eis po- tius ciborum mensarumque reliquie diebus singulis proiceren- 20 tur, quatinus hiis assuefacti in stagno libentius morarentur. Quod cum a servis paucis fieret diebus, ita repente domestici facti sunt, ut cottidie prandii vel cene hora secus rupem ve- nirent , solitum victum cum magna aviditate prestolantes. Eratque videre iocundmn et delectabile , dum semesas panis 25 aut piscium particulas per stagni undas insectarentur. At puellula,' cignorum videlicet soror, Immana iam forma re- sumpta castrum asctaiderat cottidianumque victum ut orphana mendicabat, et quicquid fragmentorum de patris aceepisset mensa reservabat, partemque inde nimphe, que, ut dictum est, 30 defossa mamillatenus in palatii medio tenebatur, offerebat, flebatque super eam, naturali compulsa aifectu, nesciens ta- men banc suam esse matrem, residumn vero fratribus ad stagni litus portabat. Qua visa cigni ilico advolabant, sonori- que plausu alarum vocumque modulatione adgaudentes de- 35 latos cibos in sororis gremio sumebant, osculatisque dehinc 19 oas] fehlt. — 78 — amplexatisque ilia singulis ad castrum remeabat, noctibus iuxta matrem, quamquam ipsam, ut dixi, non cognosceret, dormiens. Yidebant earn omnes cottidie ad stagnum descen- dere ac cignis [162"] dividere, quo mendicando quesisset, vi- 5 debant earn super defossa nimpha flere, et mirabantur, di- centes earn eundem fere vultum habere, quam et nimpha ha- buerat, dum prosperis fruerctur. Sed et castri doniinus, cum eandera yideret, naturally amore cogebatur in earn sepius ocu- los figere, donee ipsa ad se vocata diligentiusque intuita que- 10 dam in ea generis sui notaret signa, eathenamque auream circa eius collum deprehenderet. Tunc ilico sue recordans nimphe: Die, ait, o puellula, que sis aut unde, qui parentes tui, et quomodo cignos ad te de stagno venire facias. At ilia suspirans profundensque lacrimis ora: Utrum, ait, mi do- 15 mine, patrem aut matrem liabuerim, quos ipsa non viderim, nee alium vidisse eos vel cognovisse acceperim, ignorare me dicerem, si aliquem absque hiis nasci vel esse nominibus na- tura pateretur. Verum cigni, de quibus me interrogas, fratres mei uterini sunt. Et narravit, quomodo a sene pliilosopho 20 inventi sint, quomodo per soptemnium cervino lacte nutriti, et quomodo fratres in flumine balneantes cathenulas perdiderint suas, nee valuerint postea ad humanam rediro formam, quo etiam consilio in stagno illo consederint. Aderat tunc ibi anus ilia, totius iniquitatis coagu- 25 lum omniumque pessimarum mulierum [102''] caput, servus quoque, qui tanti sceleris minister extiterat, et inter puellc verba sese mutuo rospiciebant, utpote conscii luiius liiali, nee omnino dissimularepoterant, quinrubore vultus proderent crimen occulte connnissum. Et quoniam semper occasionealiquabonum no vel malum omno panditur, cunctarum rerum sator parcMisque deus, cuius oculuscunctapenctrat, cuius scientiam nichil effugit, quince insontes perirc, nee iniquos patitur diutius de malitia gloriari, cruentum vetule sorvique animum ad hoc incitaii permittit, ut ipsam puellam ])('rimere conai-entur. Nam ipsam suo more 35 ad stagnum descendentem secutus est servus, sod dum earn 19 20 a sciic ()iioin()(l(d ;i"i rninli — 79 — nudato gladio fugientem insequitiir, supervenit a tergo castri dominus casu de agro rediens, eique gladium manu excutit. Territus ille mortis metii sceretum statim scelus aperit, nar- ratque per ordinem, sibi hoc a doniina sua iniperatum fuisse proclamans.. Quid plura? Requirit ille super hoc matrem 5 scelestem, veritatemque ah ea tormentis oxtorquet, profertur de scrinio cyphus ille aureus, qui de catlicnulis paratus esse putabatur, vocatur etiam faber et, an cathenulas in cyphum ex- penderit, interrogatur. Qui, quod factum fuerat, confessus reddit cathenas, quas puella leta suscipiens fratribus ad sta- 10 gnum' refert reddiditque sin[163'']gulis singulas. Redeunt ergo omnes ad humanam formam, excepto uno, cuius cathenule anulum fregerat faber. llic reformari nequaquam potuit, sed cignus permanens uni sociorum adhcsit fratrum. Hie est ci- gnus, de quo fama in eternum perseverat, quod cathena aurea 15 militem in navicula trahat armatum. Recognovit ergo recepit que pater filios, receperunt iilii patrem, educitur iterum nimpha de cavea, balneisque, ingentis ac variis fomentis insolitam speciem reparatur. Porro pessima anus , que conceperat et peperat iniquitatem, secundum sapientis sententiam in fovoam, 20 quam foderat, incidens, pene, qua nimpha dampnata fuerat, conpellitur subiacere. Yide, ergo o rex, quanta sit mulieris malitia, meoque utens consiho ac precibus acquiescens filio tuo ut insonti par- cas, sciens, quod tibi citius nuda pateliit Veritas. Nondum 25 sapiens verba finierat deprecatoria, cum regina ut leeua, que proprios amiserat catulos, furens prorumpit in medium: Me, me, inquions, o omnium iniquissime regum, me quia libidinem filii tu pati nolui, quia non tacui, flammis trade, parcens filio tuo criminoso. Hec hii deliri senes a te inducti figmentis 80 suis expetunt, ut impudicum reserves filium et perimas inno- centem. Iluiusmodi convicia [163'] rex Dolopatos diutius ferre non valens , manus levat ad celos , iuratque per decs, quod filium per semetipsum flammis iniceret. Tunc clamor populi, tunc omnium voces tolluntur in altum, concutitur ac 35 25 patebit] pateat. 31 perimas] periniat. — 80 — roborat tota illius terrc planities clamosis fletibus singulorum. lamque pater filium manibus a terra levaverat, iam in flam- mas proicere conabatur, cum ecco Yirgilius noster super ali- pedem quasi fulgor per medium populi discurrens supervenit, 5 illiusque frangit conatum. liec clamans: Cessa, o rex, retrabe manum ab innocente, leges innocentem occidi prohibent. Re- vertcre ad iudicium, quia et false accusatus est et iniuste, ac conti'a leges dampnatus. Ad hec Luscinius viso auditoque magistro, quasi de somno evigilans illud tandem grave rupit 10 silentium: Ave, inquiens, o preceptor! Stupet igitur pater loqui audiens filium, mirantur reges, principes, stantque atto- niti, cucurrit undique populus, erectis auribus, stupidi ut asini perseverant. At Virgilius in reginam mordaci utens invectione: "O, 15 ait, furor, o scelus, o nequitia, o malitia nmlieris, o vere monstrum, mulier monstruosius cunctis monstris, quis tantum scelus vidit, quis audivit, quis liuic simile cogitavit! Legi Deianiram Herculem veneno perimisse, legi Clitemestram iu- gulasse Agamennonem, sed hec [163'] omnia huic comparata 20 esse minima videbuntur. Ecce vix tandem crcdidi, quod au- dieram, mulierem scilicet una arte vicisse diabolum, nee esse malitiam, que sue valeat prevalere. Quis enim etiam sapien- tium eius animum circumscribat , quis cordis eius abissum scrutari sufficiat , quis invitam valeat custodire? !Non banc 25 turris enea servare poterit, non cathene ferree eius frangunt conatus, non sere, non porte eius evincunt consilia. Per banc commoventur reges, oriuntur bella, evertuntur urbes, vastantur regiones, multorumque nobilium sanguis eflPunditur, per mu- . lierem suscitantur ire, rixc, invidie, detractiones, emulationes, 30 dissensiones ac simulatatcs. Quid plura? per mulierem deni- que totus perditus est mundus. Grande malum mulier. En mcmini, on subito in mentem rediit, quod ipse vidi, quomodo a muliere quidam decoptus sit pbilosophus, qui cum nubere volens a me super hoc consilium quereret, egoque 35 omnibus modis id facere dissuaderem, asserens sapienti, ut uxorcm ducat omnino non expedire, quia per banc maxima 23—24 quis cordis — suffiointl am randi'. — 81 — impeditur philosophia, nee a quoquara seivari potest in vita, cetera quoqiic, que in libro aureolo ponit Theoplirastus mulieiis impedimenta, respondit ille, se artem excogitasse, qua eius omnes insidias [IGS*^] eluderet. Nupsit ergo preter vo- luntatem mcam, fabricavitque turrim lapideam, uno tantum 5 ostiolo ac fenestrula contentam. In hac uxorem inclusit, nul- lum omnino virum aut mulierem ad earn accedere permittens. Clavem autem ostii secum portabat et sive intus stans, sen foras exiens, semper ostium reserabat, ac dormitum iens clavem capiti supponebat. Cum ergo paucis diebus illam tanto zelo, 10 tantaque diligentia custodiret, ilia sola in turri per fenestram forte prospiciens, iuvenem ante fores opposite domus vidit sedentem, quemiterumatqueiterum intuitailico amoreeius capi- tur, 'nee ardorem diu passa libidinis ilium manu vocat. Demittit ei per fenestram cartulam, ignes sues locumque et tempus et 15 horam et modum, quo ipsa sibi loqui velit continentem. An- nuens hoc ille letus discessit. Ilia vero, artium suarum non inmemor, philosopho sero redeunti letiorem solito exibet fa- ciem, astringit amplexibus, oculis demulcet, verbis palpat mol- libus, eumque tandem huiuscemodi inani detentum letitia, 20 fortissimo inebriat vino. Quid plura? Inebriatus ille somno statim premitur gravi, furatur ilia clavem, reserat ostium, cur- rit ad suum ilium iuvenem, seque diu cupita satiat voluptate. Interim, dum liec cum amasio remoratur, evigilat ille, [164''] iamque digesto vino seque ab uxore deccptum dolet. Sur- 25 git tamen et ostium fortissimis repagulis introrsus firmat, ne adultere pateat introitus redeundi. Reversa ilia ostium sera- tum virumque vigilantem invenit. Precibus ergo , vocibus quasi lacrimosis maritum ut sibi aperiat pulsat, spondens omnem emendationem vitii, pro quo egressa fuerat. Negat 30 ille introitum, iurans, quod eam in crastinum ut adulteram coram amicis et iudicibus traderet puniendem. At ilia in proximum puteum se submersuram damans, lapidem ma- gnum in ipsum proicit, se vero sub cuiusdam statue umbra abscondit. Porro philosophus audito sonitu putans illam vere 35 mergi, ostium concitus aperit, currit ad puteum, dimissoque 32 et] felilt. — 82 — telonc uxorem liberare conatur. Sod cum hie circa puteum laljorat friistra, ilia repente donmm insilit, clauditque ac serat ostium, virum do omnibus accusans, de quibus ipsa debuevat accusari. Deceptus ergo philosophus uxorem versa vice, ut 5 sibi aperiat, rogare cogitur, spondens prius, quod numquam eam de cetero recluderet aut servaret invitam. Yixque in- trare permissus, ostium statim turrimque diruit, uxori dans licentiam eundi, quo vellct. Et ecce maiorem liac in muliere video malitiam, que quasi regi compatiens filium sanandum 10 suscipit ipsumquo, quia sue non vult parere libidini , assorit sibi violentiam intulisse. Sed ut hiis iam finem imponam [164''] tu, o rex, vosque, principes, contra leges sentontiam in Luscinium protulistis, mutum nee respondere, nee se excusare valentem condomp- 15 nantes. Nam quamvis leges singulis criminibus singulas de- cernant penas , nulli tamen excusandi se vel pro se respon- dendi adimunt facultatem, nullum vero surdum aut mutum nisi de his, que omnibus patent, dampnare videntur, hunc quia excusare aut pro se respondere non valet, ilium quia 20 nee audire sufficit accusantem. Solvitur ergo iussu Yirgilii Luscinius, induiturque vestibus, ac precepto magistri narrat per ordinem, quomodo ab co recesserit, quodve ab ipso acceperit mandatunl , quibus eum modis regina ac pu elle ad libidinem inclinare conatc sunt, quo etiam consilio contra eum coniu- 25 raverint, vultus, crincs vestes manibus unguibusque laniantes. Tunc cuncto populo contra reginam oiusque puellas procla- mante, in eodem loco absque ulla dilatione a propriis paren- tibus et cognatis igni tradite sunt ct consumpte. Sicque in foveam, quam foverant, et laqueum, quem totenderant, inci- 30 dentes, dignam satis maleficiis suis receperunt penam. Lu- scinius autem cum omnium letitia ad palatium reductus, regni diadomate coronatus est, hominiumcjuo ot fidelitatem a regibus et principibus recipit, postquc omnibus ad sua rcdire per- missum est. 35 [164''] Mortuus est autem co anno rex Polopatos, sed et Virgilius obiit, illosque duos quaternulos, quos de artibus 20 iussn] visu. .'U5 qnatorntilos] oi^tnulos. — 83 — conscripscrat, in suprema mortis sue hora manu incliisit, nee ultra abaliquo potueruut evelli. Aiunt aliqui, eum per invidiam hoc fecisse, alii dicunt idcirco factum, ne dum artes ab omni- bus disccrentur, vilescerent, nee ulli amodo honor debitus pro ipsarum scientia prestaretur. llorum corpora Luscinius ritu 5 gentilium igni eomburens , ossa in aureis reposuit urnis, et patrem quidem in Palerno, magistrum vero in Mantua civi- tate collocavit. Sed ut mielii, antequam ad alia transeam, virtutes patris et filii parumper liceat contemplari, quanta, rogo, erat in 10 patre iustitia, dum filium unieum legibus supponebat, quanta fortitude in eum regnabat, qui unieum periro pati poterat. Et de filio quid dicani? Laudem in eo obedientiam custodiam- que prcecpti, an eius mirer constantiam, patientiam ac pudi- citiam? Non inter histrionum plausus mimorumve instrumenta 15 magistvi neglexit mandatum, non inter rcgiim principumque alloeutiones, salutationesque nobilium feminarum iniunctum fregit silentium, inter tot incantatrices, reginam dice eiusque puellas, mandatum servavit et pudicitiam, septies accusatus septiesque dampnatus mandatum tenuit, ignibus applicatus 20 magna constantia usus est. ISTon mutavit vultum, non de- flexit ocu[164'^]los, non emisit lacrimas, non trepidavit, non timuit, sed semper unus atquo idem immobilis et intrepidus mansit. Quis hodie regum vol principum, aut saltern abba- tum, patris mutetur iustitiam, quis pauperum monachorum 25 dumtaxat, ne dicam secularium, fihi obedientiam et patientiam exequetur? Sed de hiis actenus, ne conari videar meis attol- lere laudibus, quos proprii illustrant actus. Luscinius igitur regno rebusque patris integraliter poti- tus, illud feliciter cum pace usque ad ultima Tyberii cesaris ^0 tempera gubernavit, sic regem agens, ut se etiam philosophum habitu, vultu et moribus testarctur. lam autem eo tempore Veritas de terra orta fuerat, iam de sinu patris verbum pro- dierat, dominus noster Ihesus Chri.stus iam passus fuerat, iam resurrexerat , iam ascenderat celos, iamque apostoli di- -"5 scipulique eius per totius mundi partes evangelium predicabant. 13 — 15 Laudem — pudieitiaml am randc — 84 — Quorum tunc unus, qui ex ludeis Romanis in Christum cre- (liderat, predicandi gratia Sicilian! ingressus, in una urbium, in qua tunc forte Luscinius moraliatur, Christum Ubera voce prodicahat, affirmans ipsuni creatorem esse salvatoremque om- 5 niuni liominuni, deuni verum de deo vero, ante secuhi geni- tum do ore patris, novissimis vero temporibus de virgine na- tum fuisse, passum, crucifixum, mortuum, pro gentium redemp- tione, resurrexisse autom tertia die et [165"] ascendissc celos, inde venturum ad indicium , ut reddat unicuique secundum 10 opera sua, bonis gloriam, malis vero supphcia eterna. Idola auteni , que colebantur, vana esse , surda et muta, vitaquc carentia, nulkim cultoribus suis subsidium valentia prestare affirmabat, neque deos esse, sed potius domicilia dcmoniorum. Ad tarn novam inauditamque predicationem stupefixcti cives 15 ad regem currunt, suggcrentes, quondam neglecte forme virum in foro esse, qui novam quandam religionem predicaret. Mox- que iussu regis vocatus interrogatur ab ipso, de qua natione, de quo genere essot oriundus, cuius conditionis esset, vol quid profiteretur. At vir sanctus regi per singula rospondcns, na- 20 tiono Romanum, ludeum genere, conditione liberum, Christia- num profcssione se esse testatur. Cui rex Luscinius subiun- gens : Et que est, ait, nova hoc ot superstitiosa religio, quam introdncerc conavis, quis est istc dous recens nobis adhuc nomine incognitus, quom tu nobis, diis magnis noglectis, co- 25 lore persuades? An ignoras a Romanis proliibitum esse prin- cipibus, ne quis rocontem deum absque senatorum principum- que consensu introdncerc presumat? Non, inquit vir sanetus, 0 illustrissime sapientissimequc reguni, recentem, sod antiquum prodico deum, quern philosoplii vesti'i sumnium bonum sato- 30 remque om[lGr)'']nium rerum appellant. Hie cum ex nichilo, non ex preiacenti vol cocterna sibi materia, celum, torram, mare et omnia, quo his continentur, creaverit, novissimo tem- pore pro redenqitione hominis perditi incarnari nascique do virgine voluit. Verum quoniam to philosophum scio, et ad 35 ea, que profero, video intentum, paulisper, si placet, in secro- tum secedamus locum, ne dum tibi utpote subtilissimo , re- demptionis salvationisqno nostre resoro mistoria, infirmis in- tellectibus incredulitatcm potius generent, (juam adniirationcm. — 85 - Rex autem Lusciniiis verba sancti nimium aiidive cupiflus, ilium in socretiim ciibiciilum, ceteris exclusis, admittens : Ecce, ait, ambo sine teste sumus , redde ergo promissum insinuans michi, quomodo perditus fuerit homo , pro quo salvando ne- cesse fuerit creatorem omnium fieri creaturam. 5 Cui sanctus : Ut, inquit, o illustrissime virorum, facilius intelligas, in qua gloria creatus sit homo, et quomodo ab ipsa ceciderit et in hoc dampnatus sit mundo, quove ordine re- cuperatus sit, parum superius, si placet, ordinamur sermonem. Deus ergo omnium reruni principium, ipse tamen sine orani 10 principo existeus, celum, terrani, mare creavit, non quidem ex informi vel aliqua preiacenti materia, quam Plato ylem vocat sed, ut dixi, ex nichilo. Ex hiis omnem hanc solis ac lune et stellarum, [165"] animalium quoque quadrupedum aviumque ac piscium, arborum atque lierbarum fecit pulchritudinem. 15 Ordinate igitur mundo pulclierrimeque disposito delectatus est summus artifex in opere suo, visaque in oculis suis omnia valde bona. Yerum quoniam non erat, qui hac pulclnitudine delectaretur secum ipse sumnie bonus omnique curens invidia, aliquem habere voluit, cui posset sue glorie ac bonitatis di- 20 vitias impartiri. Plasmavit itaque alto consilio quoddam exi- miura ceterisque excellens animal, hominem scilicet, ad yma- ginem et similitudinem suam, quoddam ei divinum inspirans, quo carent cetera animalia, rationalem videlicet animam, qua sciret conditoris sui servare gratiam, et discernere bonum a 25 male. Fecit etiam sibi adiutorium, illi per omnia simile, mu- lierem, Nee hos quidem quadrupedes, aut mutos, ant oculos deorsiim tenentes creare voluit, sed erectos, eloquentes ocu- losque sursum habentes. Nam cetera cum prona spectent animalia terras, os homini sublime dedit celumque videre, 30 iussit et erectos ad celum tollere vultus, ut semper ad ilium oculos haberet defixos, a quo originem tantique honoris te- neret principatum. Hunc pulcherrimum ac sapientissimum om- nium, que sub celo creaverat, constituit principem, posuitque euni cum uxore in [165''] orto deliciarum, quern ipse in orien- 35 tis capite plantavorat, omnis generis arboribus et herbis con- situm, lignum quoque vite habentem, de quo qui semel gustaret, numquam moreretur, et lignum scientie boni et mali. Posuit — 8G — iiiquam, liomincm in hoc orto, ut opcrarctiir sine laboro, ut viverct in co sine dolore, usque dum eura in meliorcm trans- ferret locinn. Dedit autcm eis licentiam vcscendi de fructu omnis ligni paradisi, excopto ligno tanien scientic boni et 5 mali. lUud eis probibuit, annuntians, quod \n quaeumque die gustare presumerent, morerentur. Sed non diu crcatoris sui servavere mandatum. Nam Tix adhuc septem boras ibi habitaverant , cum diabolus, qui ob superbiam, qua contra deum intumuerat, fucrat dampnatus, glorie et felicitati bominis 10 invidons, mulicri utpote infirmiori, ore serpentis persuasit, ut de fructu bgni vetiti comederent, affirraans mendax, quod gustato fructu fierent immortales, essentque quasi dii, sciontes bonum et malum, deum vero ex. invidia eis huiusmodi dc- negasse cibum. Perfusa deceptaquo muber comedit deditquc 15 viro, qui comedit, statimque senserunt ambo, quanto bono nudati fuerant, in quantum etiam ceciderant malum. Quid plura? Statim subsecuta est scntentia iudicis, eiectique sunt primi parentes do [166"] orto illo deliciarum, et in banc mi- serie et caliginis detrusi vallem, paradysus autem nmro, igneo- 20 que aquarum tractu circumclusus est. Luscinius: Si, inquit, prescivit deus hominempeccaturum? Plane, inquit sanctus, prescivit. Nam et ante mundi consti- tutioncm prescivit et previdit, quaba quo(}uc essent futura, preteritaque et futura quasi proscntia comprehendit et con- 25 spicit sue oculus maiestatis. Luscinius: Si igitur prescivit bominis casum, quare bunc talom condidit, qui posset cadero, vel quaro arborcm illam plantaverat, quo foret bomini poc- candi niatoiia et damnationis occasio, presertim cum tu bunc summe bonum prodicos et boc qiioque l^lato noster aftirmet? 30 Certe si prescivit et potuit, nee voluit a lapsu custodiro, reus est dampnationis eius, et culpabilis dicetur, nee iam summe bonus crit. Si autem voluit, nee potuit, impotentie merito arguetur. (^uod siideo cadero permisifc- aut voluit, ut hunc ite- rum relevaret, otiosus michi vel insipiens esse vidcbitur, quia 35 et artifox de stultitia merito arguitur, si domum ideo male cdificet, ut reedificet lapsam. 8 liabitavoriuitj habuorant. — 87 — Yir domini respondit: Deus hominem talem condidit, ut immortalis perniancre possit, si vellet. Dedit cnim oi man- datum, duo ei, obedientie vol inobedientie, [1G6''] proponons premia, immortalitem scilicet et mortem, vitam, si mandatum servaret, mortem, si negligeret. Inter hec duo, ut ita di- 5 cam, medium posuit, liberum ei dans arbitrium, ut non coa- ctus, sed spontaneus duorum alterum oligeret, gratia coopc- rante, qua teneret melius, et resistor et deteriori. Yerum homo libero male utens arbitrio, nulla necessitate cogente, nullo im- pellente, ultroneus arma sun, id est gratiam dei, proiciens temp- 10 tantis suasoriis consensit verbis. Qui si temptanti aliquantulum restitisset statim ex occasione obedientie, querit enim occasio- nes deus, quibus homines iuste glorificet, in meliorem trans- feretur gradum, confirmaretquo in bono, quern ad modum et boni angeli malis ruentibus confirmati sunt, ficretque tabs, 15 quod iam mori non posset. Sed quia mandatum dei scienter et sine necessitate preterivit, iusto dei iudicio dampnatus est. Porro lignum illud scientie boni et mali non ad ruinam ho- minis, sed ad glorificationem plantatum est, ut per abstinen- tiam eius ampHori glorie efficeretur dignus. Prescivit tamen 20 deus casurum hominem, non autem preordinavit neque voluit, immo sub mortis interminatione prohibuit peccatum, quia [166''] cum sit summe bonus, nullum malum vult, vult autem omne bonum. Cum igitur summe bonus sit deus et etiam omnipotons et summe iustus, iustus autem nil agere aut velle 95 potest, nisi quod omnino iustura est, quamcumque ergo summe bonus et summe potens sit deus, nicliil tantum agere aut velle potest, nisi quod sua summa dictaverit iustitia. Hominem autem liberare iustum non erat, qui scienter et sponto pecca- vit. Non- potuit ergo nee voluit deus hominem conservare, 30 quia iustum non fuit, ut ilium servaret, qui seipsum custodire leviter gratia cooperante poterat. Sic itaque dici potest om- nipotons posse et non posse, velle et nolle, quia potest omne, quod iustum est, et non potest, quicquid iniustum est; vult omne, quod bonum est, et non vult, quicquid malum est. 35 Unde vult omne malum peccatum esse, et peccatum esse 35 vult] vel. 36 vult] fehlt. — 88 — nichil. Cum illud deiis, sine quo nicliil fit, agere aut vellc non possit, probamus dampnarique a dco peccatorem, non quidom pro nichilo, sed pro voluntate ct intentionc, qua con- trarius est ei. Ne autem deum de insipientia aut otiositato 5 accuses, quasi liominem volcnter infirmum condiderit, ut lapsum restauraret, quia ipse sapienter fortiterque disponens gubernansijue omnia, cuncta quidem pulchra et perfccta si- mul et valde bona creavit, ho [166'^]minem autem condidit virtuto, sapientia et pulchritudinc omnibus prestantiorem. 10 Qui neglectis dignitatis sue bonis, armisque, ut ita dicam, deiectis proprio vitio sciens et spontaneus cecidit. lustitie ergo fuit, quod permisit deus cadere cum, qui seipsum doi- ciebat, et summe fuit misericordie, quod iuste dampnatum salvavit. Ceterum numquid dicere potest Tas luteum ei, qui 15 se finxit: Cur me fecisti? Aliud enim vas in honorem, aliud in contumclium, prout sibi placet, facit. Sic quoque deus, plasmator liominium, alium quidem misericorditer ad se tra- hens rcgni sui omniumque bonorum participem facit, alium voro iusto, sod occulto iudicio a so rcpulsum pabulum con- 20 stituit ignium eternorum. Placet, inquit Luscinius, quod dicis, sed yellem apertius scire, quomodo iuste dampnatus sit homo. At ille : Si quis lata incedcns via, in cuius medio putous altus haberetur, et premunitus esset, ut ipsum caverot, scientorque omissa dextror- 25 sum s^nistrorsumque via in illam so pi-ocipitem daret? Quis, rogo, ilium plangcrot, quis ei iuste manum porrigeret? Ita de homine, qui scienter suggestiono, non necessitate peccavit, intolligas. Luschiius: Satis, inquit, convcnienti rationo hiis [167"] «30 probatis, restat, ut quo ordinc rodemptus sit homo subiungas. Vir sanctus respondit: Prothoparentes igitur, ut dictum est, mandato dei negligentia corrupto a boatitudino, in qua ereati fuerant, detrusi in lianc vitam mortalem et fragilitati obnoxiam deciderunt, terre huius divina maledictione dampnate habita- 22 et] fehlt. 28 Ita] vorhor der vordorbto und in den ubrifi;on liandschriftun fchliMido satz: Quis fleat Empedocle deus imniortalis liaberi qui cupicns sponte iiagrantom ctham. Insiluit. — 89 - culum pro paradiso deliciarum commutantes. lam vero, qui ex Imiuscemodi genitoribus per orbem terre diflfusi sunt, ferine magis ac beluino ritu oberrantes, non urbes ad socie- tatem, non mores ad honestatem, non leges ad vite iustitiam tenuere, artium autem disciplinarumque apud eos et totius 5 prophetic nee ipsum quidem nomen habebatur, sed agrostes et vagi per derserta incerti, nullis firmati sedibus vagabantur. Si qua vero in ipsis boni semina naturaliter dementia inole- verat conditoris, hec inculta et incondita relinquentes magis ad usum malitie, quo via humani generis proclivius vergitur 10 conferebant. Ex quo accidit, ut nefariis sceleribus inter se- metipsos agentes, nunc corripercntur, nuncetiam interimorontur ab invicera, eo usque procedente imanitate, ut etiam devora- rentur ab alterutro. Hinc ille, que mundo sceleris fabulas reliquerunt, t-heomachie et gigantomacbie exorte snnt, donee ne- 15 fariis ausis ultio divina nunc inundatione diluvii, nunc etiam popu- latione ignei ymbris obsisteret, et immanitates seculi et impietates penarum [167*'] variotate conprimeret. Terum quoniam creatori sue humanum genus malitie morbo et contagione corruptum emendandum videbatur potius quam delendum, miseratus tunc 20 obscuratas per nequitiam mentes et tenebris cecitatis obstru- ctas, idem ipse, qui creavcrat nunc angelorum et ministrarum virtutum legationibus utitur, nunc etiam ineffabili dignatione ipse adest, et rarum sicubi quem dei ac iustitie memorem repperit, divinis revelationibus, monitis salubrioribus , in- 25 structione videlicet, qua deum decet, hunc imbuit, et per hunc reformare ac revocare de tenebris humanum nititur genus, non in alia, quam in hominis specie, qua sohmi homines doceri aliquid et instrui possint, donee paulatim gentem integram que Hebrcorum appellabatur, ad sui cultum venerationemque ^0 convertit. Quibus etiam utpote adhuc rudibus et a conta- gione vite prioris infectis, per Moysem prophetam divini cul- tus cerimonias preceptaque legalia velut elementa sacrationis olim future eruditionis inpressit. Que lex cum velut initium quoddam luminis huic mundo effulsisset et odoris sui flagrantia 35 8 firmati] folilt. 36 flagrantia] fraglantia. — 90 — mare et terras longe lateque complesset, ex ipsa diversis in orbis partibus prudcntiores , quique sapientes Icgisla- tores vel philosophi, modesta queque et verecondiora pre- cepta atque honestatis ac iustitie conscia auditoribus siiis 5 paulatim tradere atque insinuare [IG?''] ceperiint, feros et agrestes liominum mores ad decora atque honesta instituta revocantes. Hinc citropee cetereque leges suppresserunt ini- tium. Tunc amicitiis coire inter se viros et concordie subire federa docuerunt, tunc iuvare se invicem homines et usuni 10 rerum discunt habere communem, donee huiuscemodi imbuti preceptis apti iani et parati et ad divinia fierent instituta pa- trisque omnium dei scientie capaces existerent. Cum ergo venit tempus ilhid, in quo ipse creator hominis hominem re- dimere disposuerat, ipse omnium virtutum magister, ipse sermo 15 ac ratio, et verbum ac sapiontia dei, ipse qui initio cum patre hominem creaverat, ipse inquam, humane nature assumpta sub- stantia et specie forme servilis indutus, in nullo penitus ab eo, quod nos sumus differens, excepto peccato, tempore, quo Romani imperii rcgnum sub Augusto cesare nobihus latiusque 20 consurgere ipse prestiterat, devirginenatushuncmundumingre- ditur, communi quidem nobiscum nascendi aditu, sed nullo auctore patefacto. Qui secundum quod de eo divinitus in- spirati prophete prcdixerant, homines paternam pietatem do- cens, seque deum et hominem esse miraculis innunierabilibus 25 manifestans, ad extremum pro redemptione humaui generis mortem crucis a perfidis ludeis perpessus est, ac die tortia resurgens, cum disci [167*^] pulis, quos ipse sibi aggrcgaverat per quadraginta mansit dies, convescens et bibcns cum ois, ut veram carnis rcsurrectioncm ostenderet, tandomque ad predi- 30 candum baptizandumque gentcs discipulos mittens, celos ipsis videntibus baiulis nubibus ascendit, unde ipsum quoque ven- turum ad indicium cxpectamus. Luscinius: Yelim, ait, scire, quid cause fuerit, quod non omnibus passum sicutnunc, ctiam antea innotuerit, et ad omncs 35 eius fides ac scicntia pervencrit. Vir sanctus respondit: Non- dum capere poterat perfectam Christi doctrinam rudis adiuic 25 cxtrcmam] dcxtcram. — 91 — nudus et totiiis peritie ignarus. Parum eniin aut nicliil dif- fcrebant a brutis aninialibus homines. Confirmant hoc mea verba hii, qui a Prometheo primum homines esse factos tra- dunt, ob id tantuni, quod cum sapiens esset, feritatem eorum et nimiam imperitiam ad humanitatem et scientiam transfigu- 5 rabat. Silvestres quoque, ut ait Oratius, homo sacer inter- presque deorum, cedibus et victu, fedo deterruit Orpheus, dictus ob hoc lenire tigres rapidosquo leones, dictus et Am- phion Tebane conditor urbis, saxa movere sono testudinis, prece blanda ducere quo vellet. Nam initio, ut idem ait 10 poeta, cum prorepserunt primis animalia terris, mutum et turpe pccus glandom et cubiha propter unguibus et pugnis, deinde fustibus, atque ita porro [168*] pugnabant armis, que post fabricaverat usus, donee verba, quibus voces sensusque nota- rent , nominaque invenere , deliinc assistere bello, opida ce- 15 perunt munire et ponere leges, ne quis fur esset, neu latro, ne quis adulter. Ceterum autem quidam ex nostris prophetis, ex cell torreque conpositione ex elementorum concordi dis- cordia, ex temporum vicissitudine, planetarumque motu deum esse, qui hec regeret, cognoverunt, sad cum agnovissent, non 20 sicut deum glorificaverunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis, et insipiens factum est cor illorum, servientes potius creature, quam creatori. In angelos siquidem reprobos incidorunt, eos pro deo colentes, diversorumque extiterunt auctores errorum, dum quisque, quod sentit, verum esse te- 25 statur. Tam enim diversa ac dissona de creatione mundi eius- que conditore senserunt, ut merito condampnantur. Aristo- tilis siquidem in mundi creatione quatuor ponit causas, id est principia coeterna, materiam scilicet et opificem ac formam, quam ipse ydos vocat, facientisque propositum. Plato quin- 30 que, materiam, artificem, formam, facientisque propositum et ydeam, it est exemplar. Tales Milesius duo, ignem et aquam. Epicurius item duo, inane et athomos, et ex athomis quatuor elementa facta asserit, mundumque sine rectore casu volvi. Cuius senten[168''] tia, si vera esset, iam dudum hie mundus, 35 qui ex contrariis partibus constat, in antiquum redisset chaos. 6 homo] homines. — 92 — Stoycorum aiiteni alii duo principia poiiimt, materiam ct ar- tificem, alii tria his apponunt, tempus qiiando, locum ubi, mo- tum cum quo, deus mundum creavit. Quomodo igitur vera dixerunt, qui tam diversa senserunt? Kon enim verum esse 5 potest, quod diversum est. Luscinius : Eogo te, ait, que fuit necessitas, ut deus tam crudele mortis genus pro liomine pateretur, cum ipsum per hominem vel per angelum liberare potuisset? At illo: Nulla, inquit, necessitas urget deum, sed sua miseratio, sua dispositio 10 fuit et voluntas, ut is, qui primum hominem vicerat, ab ho- mine, qui simul esset et deus, vinceretur. Nam neque an- gelus, neque homo carnalis ad hoc idonei erant. Luscinius: Certe, ait, indignum stultumque michi videtur, ut hie deus pro homine patiatur. Ait ille: Non hoc dixeris, sed potius di- 15 gnationem dei pensa, pensa, quanti estimaverit hominem, quern nullo alio pretio, quam proprio snnguinc redimore vo- luerit. Propter hominem quippe humanitatem assumpsit, noc tamen perdidit divinitatem, immo potius nostram edificavit humanitatem, assumpsit, quod non erat, mansit tamen, quod 20 erat. Unde eleganter ex persona eius matrisquo virginis qui- dam ex nostris dixisse videtur: [168°] Sum, inquiens, quod eram, nee eram, quod sum modo factus, utrumquo. Secun- dum autem mandatum homini, nam primum quidom protho- plastus corripcrat, imposuit baptisma, scilicet quod ex aqua 25 et spiritu sancto per confessionem et invoeationom sancte trinitatis efticitur, triplex quo illud Ade peccatum, suporbiam scilicet, qua dei mandatum contempsit, castrimargiam , qua cibum vetitum concupivit, avaritiam, qua deus esse voluit, confessione sancte trinitatis purgavit. 30 Luscinius: Quid tu, ait, trinitatem appellas? Respondit: Unum, inquit, deum in tribus porsonis. Noc ideo tamen tria principia predico, sed unum simplicemquo deum, a quo omnis hec rerum turba, non quidem ex preiacenti materia, ut Plato voluit, sed ex nichilo creata est. Triniatem autem tribus 35 nominibus distinguimus, patre videlicet, et filio et spiritu sancto, 18 — 20 noc tamon — humanitatem] am randc 27 qua] quam. — 93 — id est poteutia, sapientia et beneplacito. Hec tria, posse vi- delicet, scire et velle, in quolibet artifice aliquid facere pro- ponente concordare oportet, alioquin, si horum imuni desit effectus rei non sequitur. Que tamen tria, cum in homine sunt, non tres homines ideo sunt, sed unus, sic igitur unum 5 deum confitemur in tribus personis colendum, et patri [IBS'"] quidem, ex quo omnia, potentia, filio vero, per quern omnia, sapientia, spiritui autem sancto, in quo omnia, beneplacitum attribuimus, quamquam et sapiens sit pater, et potens filius, et sapiens spiritus sanctus, et equalis sit patri filius, et patri 10 et filio coequalis et coeternus sit spiritus. Sed de liac in- effabili et individua trinitate tibi utpote gentili et forsitan in. credulo longius disserere non audemus, quia et hec tam supra nos est, quantum suam creator superemiuet creaturam, cum et quod corde concipimus et sentimus, ore proferre ea di- 15 gnitatc verborum, qua deceat, non possimus, immo prorsus opprimamur a gloria, et in scrutanda maiestate deficiat in- tellectus. Luscinius: Placent, que dicis, sed vellem scire, si un- quam reprobi angeli, quos tu cecidisse assoris, niisericordiam 20 sicut et homo consequi merebuntur. Tir sanctus respondit : Numquam certe veniam consequentur, quia neque ipsam que- runt, sed semper in male eorum versatur ingenium, iusto dei iudicio indurati. Quia enim ex subtilissima substantia creati pondere terrenne materio , ut homo , pregravati non erant^ 25 nulloque suggerente vel instigante, sed propria malitia in ipsum auctorem suum peccaverunt, merito in eternum dampnautur. Homo autem, qui proprio carnis mole gravatus angelo malo suggerente peccavit, veniam deo miserante consecutus est. [169"] Luscinius: Sufficientem, inquit, de hoc reddidisti 30 rationem, sed adhuc vehm scire, quid tu de diis nostris sen- tias. Ad hoc ille: Quid aliud, ait, quam quod poeta Yirgilius sentiebat : Primus, inquiens, in orbe deos fecit timer. A IS^ino enim, qui primus omnium arma movens in exteras gentes, ty- raunidem exercuit humanique effusione sanguinis hominibus 35 33 diese worte gcbrauclion Petronius, fragm. 22, 1 (Fulgent. Mytli. 5) und Statius Tli^b. 3. fiHl ; die betrefFende stelle bei Virgil (Aeneid YIII., 40—41) lautefc: Timor oninis et irae eoucessere deum. — 94 — dominare quosivit, hec statue auree, argentee liguecque ac lapideo ot metalline initium hac occassione ceperunt. Ninus siquidem, cum dolorem ex morte Beli patris sui ferre non posset, }Tiiaginem ei simpliciter fabricavit, ut ex hoc saltern 5 aliquantulum suum temperaret vel potius pasceret merorem, eratque ei mos, diebus singulis genu flexo patris statuam sa- lutare, sed dum dolori sue cupit satisfacere , tanti erroris tanteque perditionis exemplum prebuit. Nam et alii viri po- tentes per alias orbis partes factum huius imitati parentibus 10 et caris statuas erexerunt, ad quas cum confugerent rei, mor- tem sibi a dominis pro commissis criminibus inferri timentes, ipsarum gratia veniam merebantur. Ceperunt ergo ipsas yma- gines , quarum gratia mortis discrimen evaserant , pro diis habere, sicque paulatim horror crevit in terra. Sed et demo- 15 nes semper saluti hominum invidentes, eorumquc insistentcs perditioni, ut ceptum herrorem tenacius hominibus inprimerent, sumpta humana forma nigromantiam et ydolatriam docucrunt, ipsaque subinde intrantes simulacra, se deos simulabant, ho- minesque aliquando ambiguis fallebant responsis. Quemad- 20 modum Delphicus ille Apollo Pirrum Epirotarum regem am- biguo decepit versu: Aio te, inquiens, o Eacida, Eomanos vincere posse, duplicem includens sensum, quod scilicet et vincere posset Romanos, et vinci a Romanis, quorum alterum, si bellum fieret, Pirro sine dubio futurum erat. Postremo etiam 25 ipsi tiranni et qui in criminibus famosiores extitcrant, dii vo- ca[169*']ti sunt. Ilabes enim Saturnum propriorum voratorem filiorum, lovem patrem de regno expellentem, et nunc qui- dem in taurum, nunc in cignum, iterumque in aurum mutatum, adulteria cum mulierculis conmittentcm, habes Martem furen- SOtem, ebrium Bacum et stcrnentem, Yenerem autem nunc cum Marte, nunc cum Yulcano, nunc cum Anchisc aliisque multis fornicantem. Et quomodo deos nomincs, quorum vi- tam et actus imitari erubcscas? Coluerunt etiam miseri ipsa elementa, solem quoque et lunam et planetas, que omnia pro 35 voluntatc et ordinatione conditoris necessitate movcntur aut 3 Cyrill. Alex. adv. Iiilian. Paris 1838, YI., 110. 20 Dio Cassius, Mai. 109; Cicoro do divin. 2, 50. Aiir. Yief. .^S. 33 Coluorunt] Consuluorunt. — 95 — stant. Animalia etiam, boves et asinos,* capras et simias ligna quoque et cepe, et alia coliierunt, maxime aiitem Egiptii quorum stolid itas quanta sit, patet. Quid etiam liricus noster rex et proplieta David de diis tuis sentiat, audi. Deus, in- quit, noster in celo omnia, quecumque voluit, fecit. Simulacra au- 5 tem gentium, argentum et aurum, opera manuum hominum OS liabent, et non loquentur, oculos liabent, et non videbunt, aures habent, et non audient, manus babent, et non palpa- bunt, pedes babent, et non ambulabunt, non clamabunt in gutture suo. Similes illis fiant, qui faciunt ea, et omnes, qui 10 confidunt in eis, id est insensibiles. Sed et alius propheta, Ysaias is vocatur, ydola erorumque cultores deridens ait: Faber lignarius succidit lignum, et medietatem eius conbussit igni et coxit panes et pulmentum, reliquum autem deum fe- cit sculptile sibi. Curvatur ante illud et adorat illud , et 15 obsocrat dicens : Libera me , quia deus mens es tu. Non recogitat neque intelligit, ut dicat: Medietatem eius combussi igni, coxi super carbones eius panes et carnes et comedi, et de reliquo eius ydolum faciam, ante truncum ligni procidam. Alius quoque proplieta: Dii, inquit, qui celum et terram non 20 fecerunt, dispereant [169°] de terra. Sed et Flaccus vester, cum quondam deum de se loquentem introduceret, quid aliud, quam dcos tuos irridebat? Olim, inquit, truncus eram ficulnus, inutile lignum, cum faber incertus scamnum faceret ne Pria- pum, maluit esse deum. Deus inde ego furum, aviumque, 25 maxima formido. Nam fures dextra cobercet, obscenoque ruber porrectus ab inguine palus. Luscinius : lam me, ait, deos omnino deserere Cbristum- que tuum colore persuaderes, si aliquem de pbilosopbis ipsi testimonium dixisse monstrares. Sed cum tantum de ignotis, 30 nescio quibus, hominibus proferas testimonia, incertum habeo^ utrum vera an falsa sint. At ille: -Certe, ait, recte me men- dacii argues, nisi et a tuis dicta Christo domino testimonia protulero. Et primo quidem ad sibile Tiburtine scripta mitto 12 lesaias 44, 13 ff. 20 Alius] Aius. — Psalm 113, b. 4. 26 Satir. 8, 1-5. 32 utriini] fohlt. — 96 — te, ubi quid Augusto sciscitante, utrum decretum senatorum, deum cum ac dominiim apellare volentium rcciperet, respon- dit, quale Christo meo testimonium dederit, invenies. Triduo enim prius in vigiliis ac ieiuniis celebrato, Augustum intra 5 secretarium suum adiit liec iuquiens: 0 ccsar, pro certo erit iudicii signum, tellus sudore madescet, o celo rex adveniet per secula futurus, scilicet in carne presens, ut iudicet orbem, unde deum cernent incrcdulus atque fidelis. Et cetera, que sequuntur, que de nativitate Christi, passione et resurrectione 10 et future iudicio apertissime locuntur. Item alio in loco ait : Filius deus domini dedit fiKis liominum colendum, ipsum au- tem tuum cognosce dominum dei filium esse. Et de ligno crucis Christi ait : 0 terque quaterque beatuni lignum, in quo deus [IGO*^] extensus est. Yirgilius quoque, noster inquam, 15 quia nobiscum facit et sentit de Christo, de quo illos versus: lam nova progenies celo dimittitur alto, promebat nisi de Christo, qui post paucos annos nasciturus erat de virgine? Unde ipsius quoque virginis in precedenti versu mcntionem facit: lam redit et virgo, inquiens, redeunt Saturnia regna. 20 Verba quoque patris ad filium: ISTate, mee vires, mea magna potentia solus, et de salvatore in cruce pendente: Talia per- stabat memorans fixusque manebat. Mercurii etiam, Semele filii, qui a vobis mediator deorum et hominum false creditus est, habetur liber, qui logostolios, id est, de perfecto verbo, 25 titulmn habet, ubi se hominem mortalem tantum et non deum apertissime prodit, verumque mediatorem dei et hominum filium dei Ihesum Christum futurum pronuntiat. Dominus, inquit, et omnium factor deorum secundum fecit do- minum. Quoniam ergo liunc fecit primum et solum et P)0 unum, bonus autem ei visus est, et plenissimus omnium bo- norum lotatus est et valde dilexit unigenitum suuui , quem primo factum dei unigenitum postea appellavit. Ego autem non sum filius dei. Itemque, filius bcnedicti dei atque bone voluntatis, cuius nomen non potest humane ore narrari. Sed 13 Orac. Sibyll. VIII. 15 13, 16 Virgil. Eclog. IV. 7; 5 in Aen. II. 000. - 20 Virgil. Aon. I. 004. 31 — 32 suum — unigeniluml zwoimal. — 97 — et magnus Socrates Athenis altare edificavit, titulum inponens; Ignoto deo, qui cum deum cell solummodo coleret, idolaque nee saltern nominare dignaretur, a quinquaginta tyrannis cir- cumventus esse legitur, qui tamen eius fortem animum nee prece nee pretio, sed neque minis ad hoc inclinare potuerunt, 5 lit vel lovem aut Mercurium nominaret, sed hoc ydolum es esse, hoc argentum, illud aurum aut hgnum, aut lapidem di- ceret. Unde postremo in carcere positus, pro fide, quam in deum habebat, interiit. In Egip [1 70''] to etiam antiquissimi Hehopolitanorum pontifices virgineam jTiiaginem, puerum levo 10 tenentem brachio, in templo suo posuerunt, hoc posteris suis dantes in signum, quod tunc ydola Egipti corruorent, cum virgo , que fihum peperisset , illud intraret templum. Nato autem Christo , cum virgo mater, Herodem ludee provincie regem puerum volentem occidere, fugiens in Egiptum descen- ^^ disset, intrassetque templum, statim ydola, quibus plenum erat, ante eius pedes corruerunt. Quod videntes sacerdotes hominesque civitatis, virginem ac puerum diligenter intuiti sunt, similitudinemque sue virginee ymaginis ac pueri in ipsis deprehenderunt expressam. Yenerati simt ergo virginem, et 20 puerum ut deum adoraverunt. Sed et Rome tempore nati- vitatis Christi templum pacis et concordie cori'uit funditus, in cuius superliminari scripserat Romulus, quod non antea cor- rueret, quam virgo filium peperisset. Quod utrum pro- phetando dixerit. an negando, quasi impossibilo osset mere 25 templum, sicut virginem parere impossibile videbatur , cum ludeis hoc tamen constat, quod nato Christo de virgine tem- plum eversum est. Rome etiam trans Tiberim nativitatis ipsius tempore fons olei erupit de terra et tota die defluxit Tyberim, significans verum oleum, id est veram misericordiam, 30 de terra, id est de virgine, ortam esse. Passionis quoque ipsius die tantus factus est terremotus, ut lapides scinderen- tur, soleque deficiente facte sunt tenebre super terram ab 15 — 16 descendisset] cum descendisset. 21 Historia de nativitate Mariae et de infantia salvatoris, c. 22; •23, bei Thilo, cod. apocr. N. T. Lips. 1832, I. 39^, 399. 28 De mirabilibns urbis Romae ; ed Parthev, Bcrol 1869, 5. 5. Diariiim italicura p. 284. 31 Eusebius Pampli Chronic, cd. Scaliger, 1606, p. 153. — 98 — hora sexta usque ad horam nonam, unde et Phlego olimpia- darum egregius supputator meminerit ita dicens: Anno quarto ducentesime secunde olimpiadis, id est decimo octavo anno Tiberii cesaris, magna et excellens inter omnes que ante earn 5 acciderant, solis defectio facta est. Dies ab hora sexta ita in tcnebrosani noctem versus , ut stelle in celo vise sint, ac [170''J terre motus in Bitbinia Mcee urbis multas odes ever- teret. Quam soli defectionem preter morem solituni, id est xiv bma, qua semper ludei suum celebrant pasclia, in quo 10 et Christum cruciiixerunt, omnes tam Grecorum quam Lati- norum philosophi videntes factam, cum semper xxx aut prima luna soloat evenire, turbati sunt, et cum nullam aliam in- venirent rationem, deum nature pati dixerunt. Sufficiunt tibi ista, o rex, an adhuc plura desideras a tuis Christo proferri 15 testimonia? lAiscinius: Yere, ait, sufficiunt. Magna certe et omni veneratione digna sunt, que dicis, sod tenebre quedam crasse cordis mei obducte oculis lumen vcritatis me plenius intueri non sinunt. Et ego, ait sanctus, contido in domino, quod 20 hec cordis tui tenebre sue lumine visitationis citius illustrentur. His autem dictis, ecce iuvenis nobilis quidam nujicr d(^functus efferebatur gentilium ritu extra civitatem concremandus, quem magna populorum turma clamantium ac flentium sequebatur. Porro Luscinius audito clamore flentium, agnitoque, quod fu- 25 nus plangerent: En, ait, o venerande vir, iam onmem de corde meo expellere posses incredulitatis nobulam, si hunc iuvenem in dei tui nomine resuscitare valeres. Protinus vir sanctus confidens de Christi virtuto, currit, iubetquc stare feretrum, invocatoque nomine Christi alta voce clamat: Ado- •30 lescens, in vii-tutc domini Ihesu Christi salvatoris tibi dicor Surge, et predica populo potentinm dei magni. Et surrexit^ qui erat mortuus, et magniticabat Christum, hunc esse solum deum et verum proclamans, ydola vero non deos esse, sed demonia. Sic ergo magnus populorum concursus laudantium ;5 ducontcsimo seeundo] ducontfisinio socundo. 7 urbis] urbes — edes] fclilt. 8 Hieronviiius in riil(\i>-ontc. Vi;'l Spoculuin luinianae salvat. 8- — 99 — et magnificantium Ihesiim Christum, et siccate sunt lacriine plorentium gaudio subsequente. [170''] Eodem autem die Luscinius cum magna populi parte in Christum credens baptizatus est, nomenque Priscum sibi retinuit. Inde vero desiderans videre Christi apostolos, 5 regnum illud dives Sicihe euidam amicorum fidehssimo ordi- nate in regem dereliquit, assumptoque secum viro sancto tantum Iherosolimam pedes perrexit. Yerum quid post hec egerit, utrum apostolos ad predicationem gentium secutus fuerit, an circa loca sancta remanserit, incertum habentes, hoc 10 certum habemus, quod ad regnum suum ultra non rediit. Aiunt tamen quidam, quod circa nativitatis et passionis Christi loca usque ad finem vite manserit. Quidquid autem egerit, confidimus in eo, qui eum et ad fidem suam, et ad loca conversationis sue traxit, quod usque in finem eius actus 15 direxerit, eumque in quietis susceperit mansionem. Hie ergo narrationi mee finem imponens loctorem rogo, ne incredibilia vel impossibilia me scripsisse contendat, nee me iudicet reprehensibilem, quasi eos imitatus sim, quorum vitia in libri prefaciuncula carpserim, quia non ut visa, sed 20 ut audita ad delectationem et utilitatem legentium, si qua forte ibi sint, a me scripta sunt, quamquam etiam et facta non sint, fieri tamen potuisse credendum. Ceterum autem cogetur nemo munus habere meum, neminem hec legere com- pello, verum si quis mahtia aut invidia magis, quam iusto 25 zelo, succensus nostra dampnat, nee nostram recipit satis- facionem, dicat et ipse michi, quomodo magi Pharaonis virgas suas in colubrosmutaveriut, quomodo produxerunt ranas depalu- dibus, quomodo aquas NiU verterint in sanguinem. Dicat michi, quomodo Phitonissa prophetam suscitaverit Samuelem, [170''] 30 quomodo etiam Circe sobs fiha Ulixi socios in diversa trans- formaverit animalia, quod vere factum beatus Augustinus Ysidorusque Hyspaliensis testantur, et cum hec negare omnia non possit, nostra quoque ut recipiat necesse est. 29 ExoduK, 7:8. — Samuel 28. 30 suscitaverit] succidaverit. 33 Augustinus de civ dei 18, 17 ; 18. Isidor Hispal. Etvmol. YIII, 9. 34 est] sit. Druckfehlerberichtigimgen. 3, 12. collacteralia. 40, 23. mulieres. 5, 20, sanguinis. 41, 22. Ego. 8, 30. maxiriie. 42, 33. nichilque. 12, 18. ob. 45, (j. supplicii n 19. Quos « 7. sed hoc. 13, 34. angustia. 45, 32 altitudinis latitudiuisque 15, 19. vino. 57, 19. decernunt. 1) 33. evaderet. 61, 24. impudentem 20, 31. ait Luscinius. 65, 38 fere. 21, 4. vectibus. 66, 19. designatum. 24, 17. hominio 79, 2. c manu. n 22. vicinisque regnis. 1) 18. unguentis 33, 11. suavia 8-2, 13 0 principes 34, 30. precognoscens 85, 17. visaque sunt. 35, 16. fastidium. 89, 7. deserta 38, 2. illicito. 95, 12. eorumque." Kleinere versehen, namentlicli in der interpungirung und zeilen- abtheilung, mogen mit dor entfernung des druckortcs cntschtildigt %verden. University of Toronta Library DO NOT REMOVE THE CARD FROM THIS POCKET Acme Library Card Pocket Under Pat. "Ref. Index File" Made by LIBRARY BUREAU